Zaburzenia odżywiania w ciąży - objawy, charakterystyka, leczenie

Zaburzenia odżywiania (ang. eating disorders – ED) to grupa zaburzeń zdrowia psychicznego. Definiuje się je jako nieprawidłowe zachowania żywieniowe, które są skoncentrowane na kontroli masy ciała oraz jej celowej utracie.

Istotą zaburzeń odżywiania jest lęk przed przytyciem bądź dążenie do osiągnięcia i utrzymania szczupłej sylwetki oraz destrukcyjne nawyki żywieniowe oraz nieprawidłowe, często obsesyjnie realizowane zachowania związane z kontrolowaniem masy ciała. To głównie rygorystyczne ograniczenie energii dostarczanej z pożywieniem lub epizody objadania się czy zachowania przeczyszczających. Typowe są zaburzenia postrzegania własnej masy ciała i sylwetki oraz silny strach przed przyrostem masy ciała lub otyłością, nawet w sytuacji niedowagi.

Zaburzenia odżywiania są groźne, ponieważ rzutują na całe życie, prowadząc do znaczącego upośledzenia zdrowia (mogą też stanowić zagrożenie życia).

Zaburzenia odżywiania mogą przybierać różne skrajne formy: od przyjmowania nadmiernych ilości pożywienia po jego maksymalne ograniczenie. W międzynarodowej klasyfikacji The International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems, tenth revision (ICD-10) zaburzenia odżywiania zakwalifikowano do zaburzeń behawioralnych związanych z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi.

Jak dzielimy zaburzenia odżywiania? Wyróżniono:

F50.0 – jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa)
F50.1 – jadłowstręt psychiczny atypowy
F50.2 – żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa)
F50.3 – atypowa żarłoczność psychiczna
F50.4 – przejadanie się związane z innymi czynnikami psychologicznymi
F50.5 – wymioty związane z innymi czynnikami psychologicznymi
F50.8 – inne zaburzenia odżywiania
F50.9 – zaburzenia odżywiania się nieokreślone.

U kobiet w ciąży najczęściej rozpoznaje się takie zaburzenia odżywiania jak jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa – AN) oraz żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa – BN), ale i zaburzenia z napadami objadania (binge eating disorder – BED), przejadanie się związane z czynnikami psychologicznymi, inne zaburzenia odżywiania i zaburzenia odżywiania nieokreślone. Dość często rozpoznawana jest pica, ortoreksja i otyłość. Jakie są objawy patologii?

Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) cechuje się celowym ograniczeniem spożywanego jedzenia w celu uzyskanie masy ciała znacznie niższego niż prawidłowa. Działanie często prowadzi do wyniszczenia organizmu.

Bulimia, nazywana także żarłocznością psychiczną, polega na występowaniu napadów obżarstwa, po którym występują zachowania kompensacyjne. Może to być prowokowanie wymiotów, stosowanie leków przeczyszczających czy nadmierne ćwiczenia. Objadanie się i niewłaściwe zachowania kompensacyjne występują co najmniej raz w tygodniu przez trzy miesięcy.

Jeśli chodzi o bulimię, za kryteria diagnostyczne bulimii przyjęto powtarzające się epizody objadania się, które charakteryzują się obiema z następujących cech:

• powtarzające się, niewłaściwe zachowania kompensacyjne podejmowane w celu zapobiegania przyrostowi masy ciała, takie jak: prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających, moczopędnych lub innych leków, głodowanie lub nadmierne ćwiczenia fizyczne,

• jedzenie w określonym czasie bardzo dużej ilości jedzenia,

• poczucie braku kontroli nad jedzeniem w czasie trwania epizodu.

Stosunkowo często kobiet ciężarnych dotyczy zaburzenie odżywiania o nazwie pica. Polega ono na celowym i powtarzalnym spożywaniu przedmiotów niejadalnych, takich jak ziemia, lód, szkło czy kamienie, które trwa dłużej niż miesiąc. Badania wskazują, że pica u kobiet w ciąży może wskazywać na niedobory pokarmowe, szczególnie żelaza.

Ortoreksja, czyli obsesja na punkcie spożywania wyłącznie zdrowej żywności, to nadmierne skupianie się na jakości, pochodzeniu i sposobie przygotowania produktów. Dzielenie pożywienia na dobre i złe zwykle prowadzi do eliminowania z diety coraz większej ilości produktów, które są uważane za skażone czy niezdrowe, choć takie nie są.

Ponieważ nie tylko niedobór masy ciała, ale i jego nadmierna waga w ciąży, może negatywnie pływać na rozwój ciąży, z zaburzeniami odżywiania kojarzona jest także otyłość. Definiuje się ją jako nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej w organizmie.

Dokładna etiologia zaburzeń odżywiania nie jest dokładnie poznana. Według specjalistów mogą im sprzyjać czynniki genetyczne, zaburzenia endokrynologiczne czy w obrębie neuroprzekaźników, ale i czynniki rodzinne (np. choroba alkoholowa jednego z rodziców, poczucie odrzucenia odczuwane w dzieciństwie, śmierć bliskiej osoby, rozwód rodziców).

W dużej mierze zaburzenia odżywiania są skutkiem pogoni za wzorcem atrakcyjności (wychudzona sylwetka) lansowanych przez środki masowego przekazu. U ich podłoża  leży niezadowolenie z ciała, ale i niskie poczucie własnej wartości, perfekcjonizm, wysoki poziom lęku i niskie poczucie własnej wartości czy uczucie nieefektywności lub potrzeba kontroli.

Ciąża to etap w życiu, który jest związany z różnymi zmianami w życiu kobiety, w niemal każdym wymiarze. Często towarzyszy jej wiele lęków i obaw, także tych, które są związane z utrzymaniem odpowiedniej wagi.

Z uwagi na to, że ciąża generuje czynniki stresogenne, zwiększające ryzyko pojawienia się zaburzeń odżywiania, okres oczekiwania na dziecko sprzyja pojawianiu się zaburzeń odżywiania. Co więcej, ciąża może zwiększać ryzyko ich zaostrzenia oraz nawrotu, szczególnie w przypadku, gdy pojawiają się intensywne wymioty i nudności.

Ponieważ z okresem ciąży wiążą się fizjologiczne zmiany nawyków jedzeniowych i łaknienia, pojawiają się różne scenariusze. Kobiety, które dotychczas do diety podchodziły restrykcyjnie, normalne porcje żywieniowe traktują jako obżarstwo albo nagle zaczynają się objadać.

Dla wielu ciąża to wybór między poczuciem własnej atrakcyjności a dobrostanem rozwijającego się dziecka. Wielu kobietom zmagającym się z zaburzeniami odżywiania towarzyszy przekonanie, że pojawiające się dodatkowe kilogramy sukcesywnie odbierają im kobiecość. Inne wręcz przeciwnie – dla nich czas ciąży to jedyny moment, w którym przyzwalają sobie na przytycie i zapominają o dotychczasowych przyzwyczajeniach i przekonaniach.

Dobra wiadomość jest taka, że zarówno ciąża, jak i okres okołoporodowy, mogą być przełomowym wydarzeniem w walce z zaburzeniami odżywiania, ponieważ oferują przyszłym matkom nową motywację do zmiany zachowań, a także zwiększają zaangażowanie w leczenie. Okres poporodowy to kluczowy czas, który może być czynnikiem wyzwalającym trwałą zmianę zachowań oraz prowadzącym do przerwania błędnego koła ED. [1]

Nie można zapomnieć, że osoby z anoreksją, ale i bulimią, mają problemy z zajściem w ciąże, z uwago na znacznie obniżoną płodność. Problemy z odżywianiem wpływają na rozrodczość, co wiąże się głównie z niepłodnością związaną z zaburzeniami miesiączkowania lub brakiem owulacji.

Dieta w ciąży, to jest specjalny sposób odżywiania się, ma wpływ nie tylko na zdrowie matki i rozwój płodu, ale i zdrowie dziecka po narodzinach. To dlatego tak ważne jest, by przyszła mama odżywiała się racjonalnie.

W tym okresie kluczowe jest wzięcie pod uwagę konieczności uwzględnienia w jadłospisie większej ilości produktów, które są źródłem podstawowych składników odżywczych, takich jak białka, tłuszcze i węglowodany, ale również składników mineralnych i witamin. Szczególnie ważne składniki diety to kwas foliowy, żelazo, cynk czy witamina B6 oraz niacyna. Dlaczego to tak istotne?

W trakcie ciąży u osób borykających się z zaburzeniami odżywiania, zwłaszcza anoreksją i bulimią, nie tylko wzrasta częstość przypadków poronień, przedwczesnych porodów, cięć cesarskich, ale istnieje także ryzyko obniżenia urodzeniowej masy ciała oraz zmniejszenia obwodu główki dziecka.

Wyniki najnowszych badań pokazują, że zarówno niedożywienie organizmu matki, jak i spożywanie nadmiernej ilości pokarmów przez kobietę w ciąży może sprzyjać rozwojowi wad wrodzonych (takich jak np. rozszczep podniebienia czy wargi), a i przyczynić się do zgonu.

Zaburzenia odżywiania w ciąży zwiększają ryzyko pojawienia się dolegliwości i chorób przewlekłych, metabolicznych, naczyniowych oraz endokrynologicznych u dzieci w starszym wieku (mowa np. o cukrzycy czy otyłości). Czy wiesz, że według niektórych badaczy przyczyny występowania wybranych chorób przewlekłych u osób dorosłych są w większej mierze spowodowane przez środowisko wewnątrzmaciczne niż przez uwarunkowania genetyczne? [4]

Pica u kobiet w ciąży może prowadzić do poważnych zaburzeń żywieniowych i metabolicznych. Mogą wystąpić także niebezpieczne objawy ze strony przewodu pokarmowego: wrzody, infekcje, zatrucia, niedrożność.

Ortoreksja u ciężarnych prowadzi do zmniejszenia masy ciała, niedożywienia i wyniszczenia organizmu. Uważa się, że związane z nią powikłania mogą zagrażać życiu kobiet ciężarnych, ale i grozić poronieniem lub urodzeniem martwym.

Zagrożenie stanowi także otyłość w ciąży, którą rozpoznaje się u kobiet z BMI powyżej 30 kg/m2. Ta zwiększa ryzyko poronienia, cukrzycy ciążowej, nadciśnienia indukowanego ciążą, makrosomii płodu, krwotoków okołoporodowych, wad wrodzonych płodu. Wiąże się także ze zwiększoną umieralnością dzieci w pierwszych dniach życia. Otyłość u kobiety ciężarnej może być źródłem powikłań okresu przedporodowego, okołoporodowego i poporodowego.

Zaburzenia odżywiania, związane ze spadkiem masy ciała i niedoborem składników pokarmowych, to także zmiany w wyglądzie skóry kobiety (sucha, nieelastyczna, często łuszcząca się skóra), anemia, zawroty głowy i omdlenia, osłabienie oraz obniżenie ciśnienia krwi, niewydolność krążenia, podwyższone ryzyko wystąpienia depresji w ciąży oraz depresji poporodowej.

Według badań u otyłych matek prawie 3,5-krotnie wzrasta ryzyko zachorowania na cukrzycę ciężarnych, aż 4-krotnie na nadciśnienie tętnicze, a wystąpienie stanu przedrzucawkowego jest 3-krotnie większe niż u ciężarnych mających prawidłową masę ciała. [4]

Badania dowodzą, że na zaburzenia odżywiania, które związane są z zaburzonym obrazem własnego ciała i niezadowoleniem z własnego wyglądu, cierpi aż 7,5% kobiet ciężarnych.

Troska o ciało, kształt i masę ciała jest przekładana nad troskę o nienarodzone dziecko. Zaburzenia odżywiania są wyniszczające dla organizmu i w skrajnym przypadku mogą skutkować śmiercią zarówno matki, jak i dziecka. [1]

W przypadku kobiet, u których podejrzewa się zaburzenia odżywiania w ciąży, kluczowe znaczenie ma wywiad lekarski i badanie fizykalne. Podczas wizyty lekarz bierze pod uwagę różne objawy, które mogą wskazywać na problem (m.in. nieprawidłowe przybieranie na wadze).

W rozpoznaniu i ocenie sytuacji pomóc mogą także wyniki badań, takich jak:

• stężenie elektrolitów w surowicy,
• stężenie azotu mocznikowego we krwi,
• stężenie kreatyniny w surowicy,
• badanie EKG,
• hormony tarczycy.

Ponieważ zmiana nieprawidłowego sposobu odżywiania kobiety ciężarnej na zdrowy oraz zbilansowany ma pozytywny wpływ na rozwój dziecka tak w łonie matki, jak i po porodzie oraz w późniejszych latach jego życia, trzymanie ręki na pulsie i leczenie zaburzeń odżywiania w ciąży jest koniecznością.

Terapia zaburzeń odżywiania powinna obejmować działania dietetyka, także psychologa i psychiatry, ale i innych specjalistów, gdy zachodzi taka potrzeba. Dlaczego? Jak podkreślają specjaliści dietetyk może pomóc w doborze odpowiednich produktów i ich ilości, ale to psychiatra lub psycholog pomaga znaleźć źródło problemu i skutecznie się z nim uporać. Jedną z najbardziej skutecznych metod leczenia ED jest terapia poznawczo-behawioralna (TPB) oraz wzmocniona terapia poznawczo-behawioralna (CBT-E).