Leki w ciąży - dozwolone i zakazane. Co trzeba wiedzieć?

Leki w ciąży to temat, z którym powinna zapoznać się każda przyszła mama. Czy pamiętasz, że sięgając po nie zawsze należy konsultować się z lekarzem lub farmaceutą? To ważne, ponieważ zażycie nawet pozornie bezpiecznej tabletki bez recepty może mieć fatalny wpływ na rozwijający się płód. Które farmaceutyki w ciąży są bezpieczne, a których zakazane? Co trzeba wiedzieć?

Leki w ciąży – co warto wiedzieć?

Leki w ciąży, nawet te dostępne bez recepty i stosowane na powszechne dolegliwości, mogą być toksyczne i bardzo niebezpieczne dla dziecka. Ma to związek z tym, że zawarte w nich substancje przenikają przez łożysko, co może negatywnie wpływać na płód. Konsekwencją mogą być poważne wady i zaburzenia rozwojowe.

Podstawową zasadą stosowania leków w ciąży jest zażycie minimalnej skutecznej dawki leku przez możliwie najkrótszy czas. Nie należy stosować żadnych preparatów w początkowym okresie ciąży, jeśli nie jest to bezwzględnie konieczne.

Stosowanie leków w czasie ciążą wymaga szczególnej ostrożności z powodu bezpośredniego wpływu leku na płód, ale i zmian czynności narządów kobiety ciężarnej w różnych okresach ciąży, czego następstwem mogą być:

• zniekształcenia narządów, nieprawidłowy rozwój zarodka we wczesnym okresie ciąży,
• różne niepożądane działania leków na organizm płodu w następnych okresach ciąży,
• zaburzenia kinetyki leków.

Analizując działanie leków w czasie ciąży trzeba wziąć pod uwagę fakt, że wraz ze zmianami zachodzącymi w organizmie kobiety ciężarnej dochodzi do zmian farmakokinetyki leków. Dotyczą one wchłaniania, dystrybucji, biotransformacji i wydalania. Ciąża ma także wpływ na dostępność biologiczną leków, to jest określenie, jaka część substancji leczniczej z podanej dawki dostanie się do krążenia ogólnego.

W czasie ciąży niedozwolone są wszelkie kuracje na własną rękę. Nie wolno stosować żadnych leków bez wiedzy i zgody lekarza. Tylko specjalista jest w stanie ocenić, czy preparat nie wyrządzi szkody, a korzyść wynikająca z jego działania jest większa od działań niepożądanych. Zwłaszcza leki stosowane w pierwszym trymestrze ciąży mogą mieć działanie teratogenne czy embriotoksyczne.

Leki teratogenne - czym są?

Leki teratogenne to grupa preparatów, których zażywanie prowadzi do ciężkich wad wrodzonych u płodu, zwłaszcza układu nerwowego oraz układu krążenia. Szczególnie szkodliwe są one na początku ciąży, podczas zachodzącej organogenezy. Do leków teratogennych zalicza się między innymi: warfarynę, talidomid czy kwas walproinowy.

Farmakologia dla matki może oznaczać toksykologię dla rozwijającego się dziecka, a szkodliwe działanie leku zależy od dawki i czasu ich działania. Nie zmienia to faktu, że jeżeli dojdzie do ekspozycji na teratogen, u dziecka mogą wystąpić:

• wady kończyn,
• wady w obrębie jamy ustnej,
• wady narządu wzroku,
• wady zębów czy,
• wady narządów płciowych,
• ograniczenie wzrastania,
• poród przedwczesny,
• powikłania w okresie niemowlęcym.

Teratogenność stanowi właściwość danej substancji, w tym również leku, powodującą trwałe zmiany morfologiczne lub czynnościowe u zarodka lub płodu ludzkiego w okresie pierwszych trzech miesięcy ciąży. Następstwem może być jego obumarcie, względnie uszkodzenie prowadzące do powstania wad wrodzonych. [1]

Z kolei działanie embriotoksyczne na zdolności danej substancji do wywołania obumarcia ciąży, poronienia lub spowodowania różnego rodzaju uszkodzeń w drugim okresie ciąży, obejmującym pozostałe sześć miesięcy.

Leki dozwolone i zakazane w ciąży

Jakie leki można stosować w ciąży? Określa to klasyfikacja leków stosowanych w ciąży, którą opracowano w oparciu o stopień ryzyka teratogennego leków, wykazany w czasie badań u zwierząt doświadczalnych oraz obserwacji klinicznych.

Klasyfikacja leków, utworzona za względu na ryzyko ich zastosowania u ciężarnych, obejmująca pięć kategorii A, B, C, D i X (oraz grupę N), powstała w 1979 roku. Zaproponowała ją Amerykańska Agencja Żywności i Leków (FDA, Food and Drug Administration). W 2015 roku FDA zmieniło tę klasyfikację na PLLR (The pregnancy and lactation labeling rule).

Klasyfikacja FDA jest najpowszechniej stosowanym podziałem substancji leczniczych pod względem udokumentowanego ryzyka ich szkodliwego działania na płód. Ma znaczenie międzynarodowe. W Polsce w literaturze stosowana jest klasyczna klasyfikacja amerykańska, a w charakterystykach produktów leczniczych klasyfikacja opisowa Europejskiej Agencji Leków (klasyfikacja europejska).

Bezpieczeństwo każdego leku można również sprawdzić w Charakterystyce Produktu Leczniczego, gdzie każdy z nich jest opisywany na podstawie klasyfikacji stworzonej przez EMA (Europejską Agencję Leków).

Klasyfikacja FDA leków stosowanych w ciąży

Klasyfikacja FDA obejmuje sześć kategorii: A, B, C, D, X oraz N. Grupuje leki ze względu na ich bezpieczeństwo w trakcie ciąży:

• kategoria A – leki bezpieczne w ciąży,
• kategoria B – preparaty prawdopodobnie bezpieczne w ciąży, ale trzeba zachować ostrożność podczas stosowania,
• kategoria C – leki, które mogą być stosowane w ciąży tylko wtedy, gdy korzyści wynikające z ich wdrożenia przewyższają ryzyko działań niepożądanych u płodu,
• kategoria D – preparaty, które mogą być podane tylko przy zagrożeniu życia matki, jeśli farmaceutyki bezpieczniejsze są nieskuteczne lub nie mogą być podane,
• kategoria X – farmaceutyki bezwzględnie przeciwwskazane w ciąży,
• kategoria N - lek niesklasyfikowany. Grupa obejmuje substancje, które jeszcze nie zostały zaklasyfikowane do żadnych z powyższych grup, ze względu na brak danych.

Najbezpieczniejsze są substancje z grupy A. Badania z grupą kontrolną nie wykazały istnienia ryzyka dla płodu w I trymestrze, a możliwość uszkodzenia go wydaje się mało prawdopodobna.

W stosunku do substancji z grupy B należy zachować ostrożność. Badania na zwierzętach nie wskazują na istnienie ryzyka dla płodu, ale nie przeprowadzono badań z grupą kontrolną u ludzi lub badania na zwierzętach wykazały działanie niepożądane na płód, ale badania w grupie kobiet ciężarnych nie potwierdziły istnienia ryzyka.

Kolejną grupą terapeutyczną jest grupa C. Badania na zwierzętach wykazały działanie teratogenne lub zabójcze dla płodu, ale nie przeprowadzono badań z grupą kontrolną kobiet lub nie przeprowadzono odpowiednich badań ani na zwierzętach, ani na ludziach.

W przypadku leków zawierających substancje z grupy D istnieją dowody na niekorzystne działanie leku na płód, ale w pewnych sytuacjach klinicznych potencjalne korzyści z jego zastosowania przewyższają ryzyko (na przykład w stanach zagrażających życiu lub chorobach, w których inne, bezpieczne farmaceutyki nie mogą być stosowane lub są nieskuteczne). Należą do nich między innymi: statyny, pochodne witaminy A czy jod radioaktywny.

Jeśli chodzi o leki z kategorii X, badania przeprowadzone na zwierzętach lub ludziach wykazały nieprawidłowości płodu w wyniku zastosowania danego leku albo istnieją dowody na niekorzystne działanie leku na płód ludzki i ryzyko zdecydowanie przewyższa potencjalne korzyści z jego zastosowania.

Klasyfikacja EMA leków stosowanych w ciąży

Istnieje również Klasyfikacja europejska, stosowana przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), która obejmuje grupy leków: 1, 2a, 2B, 3, 4A, 4B, 5, 6A, 6B, 7, 8 i 9.

Leczenie chorób przewlekłych w ciąży

Ciężarne, które ze względu na chorobę przewlekłą, taką jak niedoczynność tarczycy, epilepsja, astma, alergia czy choroby układu nerwowego stosują różne leki, powinny mieć możliwość otrzymania bezpiecznego preparatu, z zażywaniem którego nie wiążą się znane działania niepożądane. W takiej sytuacji każdy przypadek powinien być rozpatrywany indywidualnie, a decyzję lekarz podejmuje na podstawie wywiadu i badania. Bierze także pod uwagę informacje na temat stanu zdrowia ciężarnej.

Dozwolone leki - tabletki przeciwbólowe

Leki przeciwbólowe dzielą się na:

• opioidowe, które w ciąży są bezwzględnie przeciwwskazane,
• nieopioidowe: niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) i leki przeciwbólowe niedziałające przeciwzapalnie (paracetamol), których stosowanie w ciąży jest bardzo ograniczone.

Jakie leki przeciwbólowe w ciąży w ciąży są dozwolone? Z wyboru stosuje się paracetamol, jednak warto wiedzieć, że także on może być zażywany wyłącznie sporadycznie w bólach o umiarkowanym nasileniu. Wyniki analiz naukowych zalecają ograniczenie jego wdrażania z uwagi na wykrywalne zaburzenie funkcji poznawczych dziecka. Oznacza to, że należy zażyć najmniejszą skuteczną dawkę farmaceutyku. Gdy ból nie ustępuje, trzeba skonsultować się z lekarzem.

Jakie leki są przeciwwskazane. Należą do nich między innymi: Aspiryna i inne zawierające kwas acetylosalicylowy, Ibuprom, Pyralgina. Bezwzględnie zakazane są pochodne fenylobutanolu (Butapirazol) i wiele innych. Stanowią one zagrożenie dla płodu i zdrowia ciężarnej. [2]

Stosowanie leków z grupy NLPZ (ibuprofen, ketoprofen, naproksen) odbywa się na polecenie lekarza, z uwagi na pojawiające się podczas regularnego zażywania ryzyka sercowo-naczyniowe dla dziecka. Stosowanie ich w trzecim trymestrze może mieć wpływ na przebieg porodu.

Antybiotyki w ciąży

Szczególną grupą leków są antybiotyki. Duża część z nich: tetracykliny, sulfonamidy, fluorochinolony, aminoglikozydy jest bezwzględnie przeciwwskazana w ciąży. Innych antybiotyków nie należy przyjmować podczas pierwszego trymestru ciąży (np. metronidazol). Przeciwwskazane w trakcie ciąży są antybiotyki z grupy tetracyklin i fluorochinolonów, a także aminoglikozydy. Za bezpieczne uznaje się stosowanie penicylin i zbliżonych do nich cefalosporyn.

Wykazano, że zażywanie przez kobietę ciężarną tetracyklin wywołuje zaburzenia wzrostu kości i przebarwień zębów, chinolony mogą prowadzić do uszkodzenia chrząstek stawowych u dziecka, a metronidazol uszkadza wątrobę dziecka.

Szczególną ostrożność należy zachować również podczas przyjmowania leków przeciwgrzybiczych. W tym przypadku dozwolone są amfoterycyny i terbinafiny.

Dozwolone leki - preparaty witaminowe

Rekomendacje PTGiP z 2020 roku zwracają uwagę na konieczność zażywania przez niektóre kobiety w trakcie ciąży żelaza, kwasu foliowego, witaminy D, kwasów DHA oraz jodu. Warto jednak pamiętać, że stosowanie preparatów wielowitaminowych u wszystkich kobiet ciężarnych nie jest wskazane. Podstawowym źródłem substancji odżywczych powinna być dobrze zbilansowana, racjonalna i różnorodna dieta.

Jeżeli przyszła mama ze wskazań lekarza prowadzącego ciążę zażywa preparaty witaminowe i suplementy diety, nie może decydować się na produkty przypadkowe. Należy rozpatrywać wyłącznie zestawy stworzone z myślą o ciężarnych bądź dozwolone dla kobiet w ciąży, zalecane przez lekarza bądź polecane przez farmaceutę.

Bezpieczne leki na zaparcia, biegunkę, hemoroidy

W aptekach można kupić wiele preparatów na hemoroidy, biegunkę i zaparcia, jednak nie każdy przeszedł odpowiednie badania bezpieczeństwa stosowania u kobiet w ciąży. Wielu z nich, choć są dostępne bez recepty, ciężarne nie powinny stosować. Przeciwwskazane są także popularne środki ziołowe. Zdecydowanie więc nie należy sugerować się ich ogólnodostępnością.

Na szczęście istnieją produkty, które wykazują wysoki profil bezpieczeństwa i nie zagrażają zdrowiu kobiety oraz dziecka. Na hemoroidy pomogą hipoalergiczne czopki, farmaceutyki zawierające miejscowo znieczulająca lidokainę i zmniejszający stan zapalny i obrzęk tribenozyd czy specjalistyczny wyrób medyczny wielokrotnego użytku wykorzystujący krioterapię do znoszenia dokuczliwych objawów hemoroidów. Na ich temat, w razie potrzeby, warto porozmawiać z lekarze lub farmaceutą.

Jeśli chodzi o problemy z zaparciami i biegunkami, za bezpieczne uznaje się:

• substancje działające osmotycznie, a więc te, które bazują na laktulozie lub makrogolu,
• czopki glicerynowe i musujące,
• błonnik (także z babki jajowatej), który pobudza pracę jelit.

Przed zastosowaniem maści bądź żelu na hemoroidy czy jakiegokolwiek leku na problemy ze strony układu pokarmowego, należy skonsultować się z lekarzem, który rozważy ewentualne korzyści dla matki i zagrożenie dla dziecka i wskaże produkt najbardziej bezpieczny.

Leki rozkurczowe dozwolone w ciąży

Na początku ciąży pojawiają się skurcze, bóle brzucha i uczucie rozciągania. Jeśli utrudniają funkcjonowanie, ginekolog często zaleca doraźne przyjmowanie leków rozkurczowych. Najczęściej stosowane są te na bazie drotaweryny, która jest pochodną papaweryny (No-spa). Rzadziej są to preparaty zawierające butylobromek hioscyny (skopolaminę). Stosuje się je przede wszystkim w leczeniu skurczów dróg żółciowych i przewodu pokarmowego. Najpopularniejsze farmaceutyki to Buscopan w tabletkach i Scopolan w czopkach.

Niezależnie od tego, jak silne są dolegliwości w ciąży, leki rozkurczowe dozwolone w ciąży można stosować wyłącznie na zalecenie lekarza.

Leki na zgagę w ciąży

Farmaceutyki na zgagę w ciąży stosuje się w sytuacji, gdy zawodzą domowe sposoby. Choć preparaty apteczne zwykle nie wymagają recepty, o kuracji nimi należy porozmawiać z lekarzem. Zawsze trzeba przeanalizować ich skład i upewnić się, że są odpowiednie i bezpieczne także dla ciężarnych.

Wśród składników dozwolonych do stosowania u kobiet w ciąży znajduje się:

• węglan wapnia,
• węglan magnezu,
• alginiany pozyskiwane z morskich wodorostów.

Należy zaś unikać leków, które zawierają wodorowęglan sodu czy glin.

Bezpłatne leki dla kobiet w ciąży

Od września 2020 roku obowiązuje nowa lista leków refundowanych. Po raz pierwszy znalazły się na niej bezpłatne leki dla kobiet w ciąży. Lista jest uzupełniana o kolejne pozycje, a wykaz leków zmienia się co 2 miesiące.

Receptę na preparaty refundowane (oznaczone jako farmaceutyki „C”) będzie mógł wystawić lekarz lub położna posiadający kontrakt z Narodowym Funduszem Zdrowia lub inny lekarz na podstawie zaświadczenia potwierdzającego ciążę.

Bezpłatne leki będą przysługiwały ciężarnym od momentu stwierdzenia ciąży do 15 dni po planowanej dacie porodu. Ciąża musi być potwierdzona przez lekarza (specjalistę w dziedzinie położnictwa i ginekologii lub w trakcie tej specjalizacji), położną podstawowej opieki zdrowotnej lub z poradni położniczo-ginekologicznej.

[1] Wybrane aspekty farmakoterapii w okresie ciąży – bezpieczeństwo stosowania leków OTC i Rx, Izabela Grzechowiak
[2] Leki przeciwbólowe, które można bezpiecznie stosować w ciąży, prof. dr n. med. Violetta Skrzypulec-Plinta