Zespół policystycznych jajników

PCOS jest zespołem uwarunkowanym genetycznie, dziedziczonym wielogenowo i dominująco, na którego wystąpienie i fenotyp mają wpływ czynniki środowiskowe, także endokrynologiczne i metaboliczne.

Choć jednoznaczna przyczyna zespołu policystycznych jajników nie jest znana, to wiadomo, jak do niego dochodzi. U zdrowej kobiety w czasie owulacji jeden z pęcherzyków znajdujących się w jajnikach dojrzewa (dzieje się to dzięki wzrostowi hormonu luteinizującego (LH).

Pęcherzyk dojrzewając produkuje wiele hormonów, których zadaniem jest przygotowanie organizmu na przyjęcie zarodka, ale wydziela też hormony męskie tzw. androgeny, które sprawiają, że kobieta ma większą ochotę na seks.

Kiedy jajeczko opuści pęcherzyk, ten zamienia się ciałko żółte, które produkuje progesteron – niezbędny do zatrzymania produkcji LH, androgenów i dalszego przygotowania macicy do ciąży. U kobiet z PCOS pęcherzyk rośnie, ale nie pęka.

Do owulacji nie dochodzi, LH nie spada, dojrzewają kolejne jajeczka, ale one znów nie pękają (zamieniają się w liczne cysty, które można zobaczyć na USG). Niedobór progesteronu powoduje kolejne zaburzenia w cyklu menstruacyjnym i błędne koło zamyka się.

Zaburzenia składające się na obraz PCOS występują z różnym nasileniem i częstotliwością. Oznacza to, że zespół policystycznych jajników objawia się na wiele sposobów.

Typowe objawy PCOS, które się obserwuje to:

• rzadkie, nieregularne miesiączki. Pojawiające się krwawienie może być bardzo nieregularne (zespół policystycznych jajników charakteryzuje się zaburzeniami miesiączkowania i/lub owulacji),

• niepłodność wynikającą z braku owulacji,

• nadmierne owłosienie w miejscach, gdzie włosy rosną u mężczyzn, czasem pojawia się też maskulinizacja spowodowana nadmiarem androgenów,

• łysienie typu męskiego, to jest łysienie w sposób typowy dla mężczyzn; hirsutyzm, czyli nadmierne owłosienie typu męskiego,

• otyłość, w której tkanka tłuszczowa koncentruje się głównie poniżej pasa (często otyłość brzuszna),

• przetłuszczającą się skórę, łojotok, trądzik,

• pojawienie się ciemnych plamek na skórze (tzw. rogowacenia ciemne),

• silny i przedłużający się zespół napięcia przedmiesiączkowego,

• podniesiony poziom insuliny i insulinooporność (cukrzyca jest silnie powiązana z PCOS),

• przewlekły ból miednicy, który pojawia się wtedy, gdy powiększone jajniki uciskają na inne narządy. 

Niepokojące objawy, które mogą sugerować występowanie PCOS, powinny skłonić do wizyty u ginekologa, który podejmie diagnostykę.

Najprostszym do wykonania badaniem jest USG. Jednak stwierdzenie, że na jajniku występuje jedna lub więcej torbieli (wielotorbielowatość jajników) nie jest równoznaczne z PCOS. Lekarz powinien również stwierdzić zmiany androgeniczne – jeśli nie są one widoczne, konieczne są badania hormonalne wykonywane w pierwszej fazie cyklu, między 3. a 5. dniem od pierwszego dnia miesiączki.

Dla rozpoznania PCOS kluczowe są pomiary stężenia:

• testosteronu, SHBG (białka wiążącego hormony płciowe),
• androstendionu i dehydroepiandrosteronu (DHEA-S),
• gonadotropin – hormonu luteinizującego (LH) i hormonu folikulotropowego (FSH).

Ustalenie, czy u danej kobiety zachodzą cykle owulacyjne możliwe jest dzięki oznaczeniu stężenia progesteronu w drugiej fazie cyklu.

W badaniach dodatkowych wykorzystuje się test OGTT, polegający na zmierzeniu stężenia glukozy na czczo, a następnie po 2 godzinach od spożycia 75 g roztworu glukozy. To pozwala na ocenę gospodarki węglowodanowej.

Badania laboratoryjne przy zespole policystycznych jajników mogą wskazać na zbyt wysokie stężenie męskich hormonów.

Ważnym objawem są też nieregularne cykle. Pojawienie się tylko jednego z tych objawów powinno skłonić do dokładniejszego badania i szukania innej przyczyny problemów. Zaburzenia owulacji i androgenizm mogą powodować też: hiperlaktynemia, niedoczynność tarczycy, gruczolaki nadnerczy lub jajników, wrodzony przerost nadnerczy czy zespół Chushinga.

Niezbędne jest także wykluczenie innych zaburzeń hormonalnych: chorób tarczycy, wrodzonego przerostu nadnerczy (WPN), zespołu Cushinga, hiperprolaktynemii, akromegalii oraz obecności guzów wydzielających męskie hormony płciowe.

Żeby lekarz mógł rozpoznać PCOS, potrzebuje stwierdzenia, że u pacjentki stwierdza się wystąpienie 2 z 3 kryteriów:

• podwyższone stężenie męskich hormonów płciowych,
• brak lub nieregularne owulacje,
• w obrazie USG obecność pęcherzyków (powyżej 12 lub objętość jajnika powyżej 10ml).

Jeśli chodzi o zespół policystycznych jajników, choroby nie można wyleczyć, gdyż ma najprawdopodobniej podłoże genetyczne. Terapia ma charakter objawowy. Oznacza to, że działania mają na celu łagodzenie dokuczliwości towarzyszących jej dolegliwości.

Podjęcie działań jest ważne z jeszcze innego powodu. Okazuje się, że wszelkie zaburzenia hormonalne niosą poważne konsekwencje dla zdrowia. Nie tylko zaburzenia miesiączkowania, niepłodność i brzydką cerę, ale też cukrzycę typu II (insulinooporną) czy nowotwory piersi i narządów rodnych. Wraz z wiekiem może pojawić się także nadciśnienie tętnicze, zaburzenia metaboliczne oraz zaburzenia lipidowe.

Nieleczony PCOS może doprowadzić do licznych powikłań związanych z pojawieniem się zaburzeń metabolicznych pod postacią zachwiania równowagi węglowodanowej oraz lipidowej.

W leczeniu PCOS duże znaczenie ma modyfikacja stylu życia. Pierwsze zalecenie lekarza to konieczność zrzucenia nadwagi, która może być przyczyną dodatkowej nadprodukcji hormonów męskich (bardzo ważne jest utrzymanie prawidłowej masy ciała). Konieczne jest też rzucenie palenia. Trzeba pamiętać o regularnej, umiarkowanej aktywności fizycznej oraz odpowiedniej diecie.

Najskuteczniejszą formą leczenie PCOS jest redukcja masy ciała poprzez zmianę diety i zwiększenie aktywności fizycznej. Dzięki temu poprawia się regularność cykli menstruacyjnych, zmniejszają się stężenia androgenów oraz ryzyko kardiometaboliczne.

Jaka powinna być dieta w leczeniu zespołu policystycznych jajników? Przede wszystkim powinny się w niej znaleźć warzywa oraz węglowodany złożone o niskim indeksie glikemicznym (IG). Nie może zawierać cukrów prostych (cukier, słodycze, soki owocowe,makaron pszenny). Ważne, by jeść niewielkie porcje o regularnych porach dnia.

W przypadku nieskuteczności postępowania niezbędne jest podjęcie leczenia farmakologicznego. Rodzaj stosowanych leków zależy od tego, jaki efekt pacjentka chce osiągnąć. Co to znaczy?

Na przykład w przypadku leczenia niepłodności głównym celem jest przywrócenie cykli owulacyjnych. Kobietom, które nie planują w najbliższym czasie zajść w ciążę proponuje się dwuskładnikowe pigułki antykoncepcyjne. Czasami stosuje się same antyandrogeny (np. spironolakton, finasteryd), które znoszą objawy zwiększonego stężenia androgenów we krwi.

W terapii zespołu policystycznych jajników stosuje się leki hormonalne, które regulują pracę układu hormonalnego.

Lekiem wykorzystywanym pomocniczo u wszystkich kobiet w leczeniu PCOS jest metformina, która pomaga w utrzymaniu prawidłowej równowagi metabolicznej. Zaprzestanie leczenia zwykle sprawia, że dolegliwości nawracają.

W ostateczności, przy bardzo zaawansowanej chorobie sięga się po laparoskopię i inne chirurgiczne metody pozwalające na wycięcie części jajników.

Kobiety mierzące się z zespołem policystycznych jajników bardzo często doświadczają trudności z zajściem w ciążę. Trzeba jednak pamiętać, że PCOS to nie wyrok.

Zwykle leczenie farmakologiczne pozwala na tyle wyregulować cykl, że dochodzi do owulacji i zapłodnienia. Ważne jest jednak, w razie stwierdzenia choroby, jak najszybsze rozpoczęcie leczenia i starań, nie odkładanie ich na później, bo wiadomo, że płodność kobiety zmniejsza się z wiekiem.

Ważne jest przy tym utrzymywanie wagi w normie i prawidłowa aktywność fizyczna, bo zdrowy styl życia reguluje metabolizm i sprzyja dobremu funkcjonowaniu całego organizmu.