Niskocukrowa dieta w ciąży - zalecenia i wskazówki

Dieta niskocukrowa, inaczej dieta cukrzycowa, to sposób żywienia, w której kluczowy jest niski indeks glikemiczny (IG). Cechujące się nim produkty nie powodują gwałtownych skoków cukru w organizmie.

Indeks glikemiczny to parametr, który pokazuje, jak szybko po spożyciu różnych produktów żywnościowych następuje wzrost stężenia glukozy we krwi. Wyróżnia się węglowodany o niskim, średnim i wysokim indeksie glikemicznym. I tak:

• niski indeks glikemiczny to taki, którego wartość wynosi poniżej mniej niż 55 (według niektórych źródeł IG≤50). Te produkty są wskazane.
• średni IG wynosi od 56 do 70. Produkty te są dozwolone.
• produkty o wysokim IG (powyżej 70) trzeba wyeliminować, ponieważ powodują gwałtowny wzrost stężenia cukru we krwi. Ich spożywanie prowadzi do dużych wahań glukozy we krwi w ciągu doby.

Skąd wiedzieć, które produkty są dozwolone, a które zakazane?

Jeśli chodzi o zaplanowanie diety niskocukrowej, najlepiej poprosić o pomoc specjalistę. Dobrze, jeśli dieta niskocukrowa jest opracowana przez dietetyka lub diabetologa. Żywienie osób z cukrzycą opiera się na zasadach prozdrowotnego żywienia osób zdrowych, jednak dieta ma charakter indywidualny, zależny od rodzaju cukrzycy, współistnienia innych chorób i celów leczenia, co może być kłopotliwe.

W samodzielnym komponowaniu diety pomóc mogą gotowe jadłospisy zamieszczone w internecie oraz tabele IG z produktami dozwolonymi i zakazanymi. Te są różne. To na przykład indeks glikemiczny tabela ułożona alfabetycznie, kluczem rodzajów pokarmów czy wartością IG. Warto ją sobie wydrukować i mieć zawsze pod ręką, by móc na bieżąco sprawdzać, czy dany produkt można skonsumować, czy lepiej nie (kartki możną nakleić na lodówkę czy położyć do kuchennej szuflady).

Decydując się na komponowanie diety samodzielnie trzeba nie tyko wybierać produkty o niskiej bądź średniej wartości indeksu, ale i przestrzegać zaleceń dietetyków i lekarzy.

Zapotrzebowanie kaloryczne i cele diety niskocukrowej

Pomoc dietetyka w układaniu jadłospisu jest ważna także z uwagi na szczególne cele diety. W ciąży zwiększa się zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze, a pojawienie się choroby narzuca pewne ograniczenia i wymusza różne działania.

Zapotrzebowanie kaloryczne powinno wynosić od 1800 do 2400 kcal. W zależności od BMI (w tym wyjściowej masy ciała) w ciąży ciężarna powinna przybrać na wadze:

• BMI <18,5 (niedowaga) - 12,5 kg do 18 kg,
• BMI 18,5 do <24,9 (waga normalna) - 11,5 kg do 16 kg
• BMI 25 (nadwaga) - 7 kg do 11,5 kg,
• BMI> 30 (otyłość)- 5 do 9 kg.

Celem diety niskocukrowej w przypadku ciężarnej jest:

• dostarczenie odpowiedniej ilości energii oraz składników pokarmowych potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu,
• osiągnięcie należnej masy ciała i utrzymanie jej na prawidłowym poziomie,
• normalizacja wskaźników metabolicznych (np. glikemia, lipidy),
• zapobieganie wczesnym i późnym powikłaniom cukrzycowym.

Jakie są zasady diety niskocukrowej? Konieczne jest spożywanie 3 głównych posiłków (śniadanie, obiad i kolacja) oraz 3 przekąsek (II śniadanie, podwieczorek i przekąska przed snem). Posiłki powinny być jedzone regularnie, co 3-4 godziny. Ich rozłożenie w ciągu dnia pozwala uniknąć spożywania dużych porcji posiłków i hiperglikemii poposiłkowej.

Posiłki w cukrzycy ciążowej powinny opierać się na tak zwanych proporcjach zdrowego talerza, co oznacza, że połowę talerza powinny stanowić warzywa (lub niskocukrowe owoce).

Około 40% dziennej racji powinny wypełniać „dobre” węglowodany pochodzące z warzyw, kasz i ciemnego pieczywa, 30% powinno stanowić białko, a maksymalnie 20-30% - tłuszcze.

Głównym źródłem białka powinny być chude gatunki mięs takie jak kurczak, indyk, cielęcina, ryby, jaja, naturalny nabiał, w tym mleko, sery i fermentowane produkty mleczne, nasiona roślin strączkowych i ich przetwory.

Tłuszcz powinien pochodzić z oliwy z oliwek, oleju rzepakowego, żółtek jaj oraz ryb. Bardzo cenne są tłuszcze roślinne z awokado, migdałów, orzechów.

W każdym posiłku zawierającym źródła węglowodanów złożonych trzeba uwzględniać produkty bogate w białko i dodatek tłuszczu (co pozwoli utrzymać stabilną glikemię).

Dieta cukrzycowa powinna być również zasobna w substancje, które wspomagają funkcjonowanie gospodarki glukozowo-insulinowej organizmu. To witamina C, potas, magnez, chrom i kwas alfa-liponowy.

W przypadku diabetyczek problem stanowią węglowodany. Nie wolno ich eliminować, a rozsądnie wybierać i wkomponować je w jadłospis w sposób szczególny.

Aby zapewnić odpowiedni wzrost dziecka oraz rozwój i funkcjonowanie jego mózgu, wraz z dietą ciężarna powinna dostarczać co najmniej 175 g węglowodanów dziennie. Ich źródłem powinny być produkty o niskim indeksie glikemicznym i naturalnie wysokiej zawartości błonnika pokarmowego. To:

• warzywa i rośliny strączkowe. Zalecane są brokuły, boćwina, szpinak, szparagi, pomidory, cebula, cukinia, dynia, kalafior, kalarepa, kapusta kiszona, kapusta pekińska, ogórki kiszone, ogórek zielony, pieczarki, rzodkiewka, rabarbar, sałata zielona, seler naciowy, szczypiorek, papryka zielona,

• pełnoziarniste produkty zbożowe (grube kasze, ryż brązowy, makaron pełnoziarnisty, płatki owsiane, pieczywo razowe i pełnoziarniste),

• świeże owoce, najlepiej połączone w posiłku ze źródłem białka i dodatkiem tłuszczu.

Uważaj na owoce ze względu na fruktozę i staraj się nie przekraczać 20 dkg. W ciąży unikaj bardzo słodkich winogron, bananów, suszonych daktyli i fig. lepsze są owoce mniej dojrzałe owoce, niskocukrowe owoce jagodowe (truskawki, maliny, borówki, jagody, zarówno świeże, jak i mrożone), nieobrane ze skórki.

Należy wyeliminować węglowodany proste, takie jak cukier, słodycze, przetwory owocowe, dżem, miód z diety należy wyeliminować. Co w zamian? Kołem ratunkowym są zdrowe przekąski (np. orzechy) i słodkości dla diabetyków (trzeba na nie jednak uważać, bo to wciąż puste kalorie i słodycze, tyle że dozwolone przy cukrzycy).

Według Polskiego Towarzystwa Badań nad Otyłością oraz Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego słodziki mogą być bezpieczne stosowane w ciąży dobrymi zamiennikami cukru w cukrzycy ciążowej jest ksylitol i stewia.

Komponując dietę cukrzycową (która sprawdzi się również przy problemach z insulinoopornością) warto pamiętać o kilku ważnych wskazówkach:

• produkty skrobiowe, takie jak ryż, kasze, makaron czy ziemniaki ugotuj wcześniej (rano czy wieczorem poprzedniego dnia), schłódź je i podgrzej przed spożyciem bądź skonsumuj na zimno. W ten sposób powstaje bowiem skrobia oporna typu 3, która obniża indeks glikemiczny posiłku,

• indeks glikemiczny wzrasta, gdy produkt jest rozgotowany lub rozdrobniony (indeks glikemiczny produktu może ulegać zmianom w zależności od stopnia przetworzenia). To dlatego makaron powinien być ugotowany al dente, lepsza jest surówka z tartej marchwi niż marchewka duszona, a ziemniaki w mundurkach sprawdzą się lepiej niż puree ziemniaczane,

• najlepsze są potrawy gotowane, przygotowywane na parze czy pieczone w folii lub rękawie,

• duże znaczenie ma ważenie produktów, szczególnie pieczywa, produktów zbożowych (np. chleb, makaron, płatki owsiane) i owoców.

Posiłki w diecie niskocukrowej powinny mieć niski ładunek glikemiczny. Można go uzyskać, dodając do posiłku zdrowe tłuszcze (na przykład w postaci orzechów i nasion, awokado, oliwy, ryb, masła czy żółtka) oraz białko (pochodzące z dobrej jakości mięsa, ryb morskich czy serów).

Bardzo ważny jest także błonnik pokarmowy, który hamuje wchłanianie glukozy. Występuje w dużych ilościach w warzywach, owocach i produktach zbożowych. Im produkt mniej przetworzony, tym więcej zawiera błonnika, dlatego najlepiej jeść surowe warzywa i owoce ze skórką, wybierać gruboziarniste kasze i pełnoziarnisty chleb.

Cukrzyca ciążowa, nazywana także cukrzycą ciężarnych (ang. gestational diabetes mellitus, GDM), jest czasowym zaburzeniem gospodarki węglowodanowej. Jej istotą której jest nietolerancja węglowodanów i podwyższony poziom glukozy we krwi. To wynik bezwzględnego lub względnego niedoboru insuliny.

O GDM mówi się, gdy została rozpoznana po raz pierwszy w okresie ciąży u kobiety, która nie chorowała na cukrzycę przed ciążą. Dobra wiadomość jest taka, że w przypadku cukrzycy ciążowej po porodzie stężenia glukozy najczęściej wraca do normy.

Jakie są przyczyny cukrzycy ciążowej?

Jakie są przyczyny cukrzycy w ciąży? Jej główną przyczyną jest zwiększenie poziomu hormonów, które wytwarza łożysko.

Progesteron, estrogen, prolaktyna czy laktogen łożyskowy z jednej strony wspomagają proces rozwoju dziecka, z drugiej są antagonistami insuliny, hormonu produkowanego przez trzustkę. Oznacza to, że blokują działanie insuliny i obniżają wrażliwość organizmu na jej działanie. To przyczynia się do podwyższonego poziomu cukru we krwi (w efekcie zapotrzebowanie na nią u kobiet w ciąży jest 2 do 3 razy większe niż normalnie).

Jeżeli organizm kobiety ciężarnej nie radzi sobie z dodatkowym zapotrzebowaniem na insulinę (nazywa się to insulinoodpornością), poziom glukozy we krwi podnosi się. Wówczas diagnozowana jest cukrzyca ciążowa.

- Cukrzyca jest najczęstszym powikłaniem metabolicznym wikłającym ciążę. Częstość jej występowania w Europie szacuje się na 5,4% z dynamiczną tendencją wzrostową. Szacuje się, że w Polsce dotyczy ona około 3-10% ciężarnych.

Czynniki ryzyka cukrzycy ciążowej:

• nadwaga lub otyłość,
• ciąża po 35. roku życia,
• zaburzenia tolerancji glukozy,
• rodzinny wywiad w kierunku cukrzycy typu 2,
• rozpoznanie cukrzycy ciążowej w poprzednich ciążach,
• w wywiadzie porody dzieci o dużej masie ciała (> 4000 g),
• urodzenie noworodka z wadą rozwojową,
• zgony wewnątrzmaciczne w wywiadzie,
• nadciśnienie tętnicze,
• zespół policystycznych jajników (PCOS),
• wielorództwo.

Na pojawienie się cukrzycy duży wpływ ma sposób żywienia. Zdrowa, kompleksowa dieta, która zmniejsza stan zapalny organizmu, zmniejsza ryzyko wystąpienia cukrzycy ciążowej – dowodzi tego badanie przeprowadzone w Szpitalu Uniwersyteckim i na Uniwersytecie w Turku w Finlandii.

Badania wskazują także na to, że nieodpowiednie spożycie białka w I trymestrzeciążyjest czynnikiem ryzyka cukrzycy ciążowej. Wyższą zapadalność na cukrzycę ciążową odnotowano także wśród kobiet, które spożywały dużo zbóż, ciastek, ciastek oraz soków, niższą zapadalność stwierdzono u kobiet, które regularnie jadły orzechy (Clinical Nutrition, 2016).

Jakie są objawy cukrzycy ciążowej?

Przebieg cukrzycy ciążowej jest zwykle bezobjawowy, a chorobę można wykryć dopiero podczas badania stężenia glukozy we krwi.

Na jej pojawienie się mogą wskazywać takie symptomy jak:

• zwiększone pragnienie,
• częstomocz,
• przewlekłe zakażenia pochwy,
• nadmierne przybieranie na wadze lub tracenie kilogramów,
• napady głodu,
• zmęczenie,
• uczucie suchości w jamie ustnej.

Diagnostyka cukrzycy ciążowej

W myśl obowiązujących wytycznych Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego u ciężarnych z grupy ryzyka należy wykonać doustny test tolerancji glukozy (OGTT) przy pierwszej wizycie, a u pozostałych wykonać badanie glikemii na czczo.

Jeśli wyniki są prawidłowe, test tolerancji glukozy wykonuje się dopiero między 24. a 28. tygodniem ciąży lub gdy wystąpią pierwsze objawy sugerujące cukrzycę. Test obciążenia glukozą wykluczy lub potwierdzi chorobę. Skierowanie na badania otrzymuje się od ginekologa prowadzącego ciążę.

Badanie OGTT (krzywa cukrowa)polega na pomiarze glikemii na czczo, a następnie godzinę oraz dwie godziny od wypicia roztworu 75 g glukozy. Na badanie należy stawić się na czczo (ostatni posiłek zjeść 8-14 godzin przed pobraniem krwi). Aby wyniki były miarodajne, przed testem nie wprowadzaj zmian w swojej codziennej diecie.

Cukrzyca ciążowa jest rozpoznana, jeśli spełnione jest przynajmniej jedno z niżej wymienionych kryteriów:

• na czczo stężenie glukozy w osoczu : 92-125 [mg/dl] 5,1-6,9 [mmol/l],
• 60. minuta stężenie glukozy w osoczu: ≥180 [mg/dl] ≥10,0 [mmol/l],
• 120. minuta stężenie glukozy w osoczu: 153-199 [mg/dl] 8,5 -11,0 [mmol/l].

Jeżeli wyniki są powyżej dopuszczalnej normy, stwierdza się cukrzycę ciążową, która wymaga dalszego leczenia pod okiem ginekologa oraz diabetologa.

Kobiety chorujące na cukrzycę ciążową muszą również poddawać się samokontroli. Oznacza to mierzenie poziomu glukozy za pomocą glukometru: co najmniej 4 razy dziennie – na czczo i godzinę po trzech głównych posiłkach. Samokontrola glikemii pozwala monitorować poziom glukozy i wprowadzać zmiany dietetyczne.

Cukrzyca w ciąży musi być leczona, ponieważ może mieć wpływ nie tylko na zdrowie matki, ale również na przebieg ciąży i stan dziecka. Co to znaczy?

Nieleczona cukrzyca ciążowa po porodzie może zwiększać ryzyko makrosomii i hipoglikemii u noworodka, a w dłuższej perspektywie otyłości u dziecka, a także cukrzycę typu 2 zarówno u matki, jak i dziecka (przebycie cukrzycy w ciąży jest także czynnikiem ryzyka jawnej cukrzycy w dalszych latach życia).

Zwykle, by osiągnąć prawidłowy poziom glikemii, wystarczająca jest odpowiednia dieta (prawidłowe odżywianie jest bardzo ważne dla wszystkich ciężarnych, także zdrowych) oraz włączenie aktywności fizycznej (zalecane jest uprawianie sportu o umiarkowanej intensywności, dostosowanej do stanu oraz możliwości ciężarnej).

Badania dowodzą, że dieta uboga w cukier oraz umiarkowany wysiłek fizyczny, na przykład spacer, aerobik, pilates czy taniec, mogą zapobiec nadmiernemu przybieraniu na wadze w ciąży, przy czym:

• sama aktywność fizyczna bez przestrzegania racjonalnego odżywiania nie ma sensu (choć zmniejszy liczbę cesarskich oraz szanse na to, że dziecko będzie miało dużą masę urodzeniową ponad 4 kg),

• przestrzeganie diety niskocukrowej daje tak samo dobre efekty dla zdrowia przyszłej mamy i dziecka jak dieta połączona z ćwiczeniami.

Bardzo ważne jest także utrzymanie optymalnej wagi w ciąży. Dzięki niej kobiety są mniej narażone na wysokie ciśnienie krwi, zmniejsza się ryzyko powikłań podczas porodu.

Pamiętaj, że osiągnięcie zbyt dużej wagi w czasie ciąży zwiększa ryzyko: wystąpienia cukrzycy ciążowej, nadciśnienia tętniczego u matki, wykonania cesarskiego cięcia z powodu dużej masy urodzeniowej noworodka, a także otyłości dziecięcej u malucha.

Zdarza się jednak, że dieta i aktywność fizyczna to za mało. Konieczne jest włączenie leczenia farmakologicznego: leków lub zastrzyków z insuliny. To dlatego przyszłe mamy, u których zdiagnozowano cukrzycę ciążową, muszą pozostawać pod opieką poradni cukrzycowej i dietetyka klinicznego.