Hipoglikemia - objawy i leczenie niskiego poziomu cukru we krwi

Hipoglikemia, inaczej niedocukrzenie, to zaburzenie gospodarki węglowodanowej, którego istotą jest obniżony poniżej dopuszczalnej normy poziom glukozy we krwi. Mówi się o niej, gdy jej stężenie spada poniżej 70 mg/dl (<3,9 mmol/L).

Glukoza to monosacharyd powstający w wyniku hydrolizy węglowodanów złożonych (glikogen, skrobia, sacharoza), glukoneogenezy czy glikogenolizy. Jako substrat uczestniczy w procesach glikolizy, w cyklu Krebsa i w oddychaniu mitochondrialnym. Dzięki tym procesom komórki pozyskują energię niezbędną do podtrzymania podstawowych czynności życiowych. [3]

Do krążenia glukoza dostarczana jest z dwóch źródeł. Jednym z nich jest przewód pokarmowy, stąd wraz z pożywieniem dostająca się do organizmu glukoza jest częściowo metabolizowana w procesie glikolizy na pokrycie bieżących potrzeb organizmu, a i częściowo magazynowana w postaci glikogenu w wątrobie i mięśniach (glikogeneza). Drugim źródłem glukozy jest jej wytwarzanie w wątrobie. [4]

W zależności od spadku stężenia glukozy we krwi, biorąc pod uwagę obraz kliniczny i nasilenie objawów, wyróżnia się kilka stopni hipoglikemii. Gdy stężenie glukozy we krwi osiąga wartość:

• ≤ 70 mg/dl (≤ 3,9 mmol/L) - to lekka hipoglikemia,
• ≤ 54 mg/dl (≤ 3,0 mmol/L) - to klinicznie istotna hipoglikemia
• ≤ 40 mg/dl (≤ 2,2 mmol/L) - to ciężka hipoglikemia.

Wyróżnia się kilka rodzajów hipoglikemii. To:

• hipoglikemia reaktywna (hipoglikemia poposiłkowa). Mówi się o niej, gdy poziom cukru we krwi jest prawidłowy, ale nastąpił jego nagły spadek.

Przyczyną jest wytwarzana w nadmiarze insulina, która powoduje zbyt szybki spadek stężenia glukozy (po posiłku wzrasta poziom glukozy we krwi, co sprawia, że trzustka zaczyna produkować insulinę. Ta ma przywrócić poziom cukru do optymalnego poziomu). Hipoglikemia poposiłkowa najczęściej występuje od 2 do 5 godzin po posiłku,

• hipoglikemia nocna, czyli nocne niedocukrzenie,
• hipoglikemia jatrogenna,
• hipoglikemia głodowa,

• hipoglikemia ciążowa rozpoznawana u kobiet w ciąży.
• hipoglikemia u dzieci, w tym hipoglikemia noworodkowa, o której mówi się, gdy poziom glukozy we krwi jest niższy niż 45 mg/ml.

Stężenie glukozy w organizmie regulują hormony o przeciwstawnym działaniu: insulina i glukagon. Na skutek zwiększenia stężenia glukozy dochodzi do uwolnienia z komórek trzustki insuliny, która zwiększa wychwytywanie glukozy przez mięśnie i tkankę tłuszczową oraz hamuje wydzielanie glukagonu oraz wytwarzanie glukozy przez wątrobę.

W przypadku małego stężenia glukozy we krwi uruchamiają się mechanizmy zabezpieczające organizm przed hipoglikemią: zahamowane zostaje wydzielanie insuliny, wzrasta wydzielanie glukagonu i epinefryny.

Mechanizmy kontrolne zostają zaburzone u osób chorych na cukrzycę, u których wytwarzanie własnej insuliny nie występuje lub jest znikome – w przypadku cukrzycy typu 1, jak również w długotrwającej cukrzycy typu 2. [1]

Hipoglikemia najczęściej występuje u diabetyków, u których cukrzyca jest leczona insuliną (to najczęstsze ostre powikłanie cukrzycy typu 1 i 2). Rzadziej do hipoglikemii dochodzi w przypadku leczenia doustnymi lekami przeciwcukrzycowymi, takimi jak pochodne sulfonylomocznika (np. gliklazyd, glimepiryd).

W przebiegu przypadku nadmiar insuliny spowodowany jest:

• przedawkowaniem insuliny,
• nieodpowiednio dobraną dawką,
• zwiększonym wchłanianiem w miejscu wkłucia,
• zbyt dużą przerwą między wstrzyknięciem insuliny,
• nieprawidłową techniką iniekcji.

Hipoglikemia może pojawić się nie tylko u osób chorujących na cukrzycę. Bywa związana wywołana przez inne choroby i zaburzenia oraz czynniki zewnętrzne.

Za niski poziom cukru może odpowiadać intensywny wysiłek fizyczny (z uwagi na zwiększone zużycie glukozy), stres czy nadużywanie alkoholu, niedożywienie, zbyt długie przerwy między posiłkami czy częste biegunki.

Za wystąpienie hipoglikemii mogą także odpowiadać różne choroby, takie jak:

• zaburzona gospodarka glukozowo-insulinowa, zespół metaboliczny, insulinooporność,
• choroby wątroby, niewydolność wątroby,
• nadczynność tarczycy,
• niedoczynność przysadki,
• niewydolność nerek,
• choroby związane z niewydolnością nadnerczy,
• nowotwór trzustki,
• zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.

Hipoglikemii reaktywnej mogą sprzyjać nieregularne spożywanie posiłków, dieta bogata w węglowodany oczyszczone oraz przewlekły stres. Ten rodzaj patologii dotyczy głównie osób, które znajdują się we wczesnym stadium cukrzycy typu 2 i nie zostały jeszcze zdiagnozowane.

Hipoglikemię jatrogenną (egzogenną) wywołuje stosowanie niektórych doustnych leków przeciwcukrzycowych czy insuliny, choć może do niej dojść wskutek znacznego wysiłku fizycznego, głodzenia czy spożycia dużej ilości alkoholu.

Hipoglikemia nocna może wystąpić wskutek wypicia dużej ilości alkoholu, intensywnego wysiłku podjętego wieczorem, niezjedzenia kolacji czy przyjęcia zbyt dużej dawki insuliny.

Hipoglikemia ciążowa, czyli hipoglikemia w ciąży, ma związek z tym, że w tym okresie poziom insuliny wzrasta, a poziom glukozy maleje. Jest to normalna zmiana fizjologiczna. Niestety, jeśli ciężarna się nieprawidłowo odżywia, jest narażona na stres czy przemęczenie, poziom glukozy we krwi może obniżyć się jeszcze bardziej. Na niedocukrzenie w ciąży narażone są także kobiety, które wcześniej chorowały na cukrzycę lub u których rozwinęła się cukrzyca ciążowa.

Za hipoglikemię głodową odpowiada nierównowaga miedzy syntezą glukozy w wątrobie a jej tkankowym zużyciem. Jej główne przyczyny to wyspiak trzustki, zespoły endokrynologiczne (np. niedoczynność przysadki mózgowej, choroba Addisona), także choroby nerek i niewydolność wątroby.

U dzieci do hipoglikemii najczęściej dochodzi po intensywnym wysiłku fizycznym i/lub pominięciu posiłku, a u młodych pacjentów chorujących na cukrzycę i leczonych insuliną w nieodpowiednio dobranej lub dozowanej dawce (wówczas może dojść do obniżenia stężenia glukozy we krwi).

Przyczyny hipoglikemii u noworodka to cukrzyca u matki, zaburzenia endokrynologiczne, genetyczne choroby metaboliczne, ale i niedostateczna ilość lub kaloryczność posiłków. Niedocukrzenie najczęściej dotyka wcześniaki i noworodki o bardzo niskiej lub zbyt dużej wadze.

Każdy inaczej reaguje na niski poziom glukozy we krwi. U niektórych osób nawet niewielki spadek glukozy wywoła objawy niedocukrzenia. U innych symptomy hipoglikemii pojawią się dopiero przy znacznej zmianie stężenia.

Objawy kliniczne niedocukrzenia dzieli się na neurowegetatywne (adrenergiczne, neurogenne) i neuroglikopeniczne (neurologiczne, psychiczne).

Somatyczne objawy hipoglikemii występują we wczesnej fazie spadku cukru i są związane z działaniem hormonów antagonistycznych do insuliny. Obserwuje się:

• osłabienie,
• bladość skóry,
• niepokój, drażliwość, nerwowość, wzmożona pobudliwość,
• zimne poty, wzmożona potliwość,
• drżenie rąk,
• wilczy głód,
• tachykardia (kołatanie serca), wzrost ciśnienia tętniczego krwi,
• zawroty głowy,
• powiększenie źrenic,
• nudności i wymioty.

Jeśli pierwsze objawy zostaną przeoczone, wskutek czego organizm nie otrzyma czegoś słodkiego w postaci posiłku, pojawiają się dalsze objawy neuroglikopeniczne niedocukrzenia.

Objawy ośrodkowe związane z niskim poziomem glukozy w mózgu to:

• senność,
• zaburzenia koncentracji, trudności kojarzenia i myślenia,
• zaburzenia pamięci, amnezja,
• problem z utrzymaniem równowagi,
• bełkotliwa mowa, zaburzenia mowy,
• zaburzenia orientacji,
• zaburzenia zachowania, takie jak agresja, nadmierna wesołość,
• podwójne widzenie,
• zaburzenia koordynacji ruchowej,
• zaburzenia świadomości,
• splatanie,
• utrata przytomności,
• śpiączka cukrzycowa.

Hipoglikemia nocna może wywołać koszmary senne, także zimne poty, kołatanie serca, ból głowy, bezsenność.

Możliwa jest także hipoglikemia bezobjawowa, w której charakterystyczny jest spadek stężenia glukozy poniżej 70 mg/dl, jednak nie występują objawy. Jednocześnie objawy hipoglikemii mogą pojawić się także przy wyższych wartościach glikemii, jeśli doszło do szybkiego jej spadku w krótkim czasie.

Objawy hipoglikemii u noworodków i małych dzieci to głównie nadmierna senność, wymioty, trudności w karmieniu, zimna skóra, problemy z oddychaniem (także bezdech), zasinienie dłoni, stóp, palców, uszu i nosa.

W przypadku hipoglikemii bardzo ważna jest dieta. Co jest ważne? Przede wszystkim regularne spożywanie posiłków, najlepiej 5 niewielkich porcji, o stałych porach, w równych odstępach czasu. To zapobiega wahaniom stężenia glukozy i zmniejsza ryzyko hipoglikemii (zastosowanie znajduje dieta cukrzycowa).

Jaka dieta przy hipoglikemii? Jej postawą powinny być:

• węglowodany złożone, które powoli uwalniają cukier. To pełnoziarniste pieczywo i makaron (tzw. ciemny makaron), ale i kasza, nasiona roślin strączkowych, dziki lub brązowy ryż, owies. W doborze produktów warto kierować się indeksem glikemicznym (niskie IG),

• pełnowartościowe białko. To chude mięso (indyk, kurczak), ryby, jaja, chudy nabiał,

• świeże warzywa i owoce (głównie z uwago na błonnik, który spowalnia uwalnianie cukru do krwiobiegu ale także witaminy i minerały),

• orzechy, nasiona, pestki i awokado z uwagi na zawartość zdrowych tłuszczów omega.

W diecie osób, które zmagają się z hipoglikemią, nie powinny znajdować się takie produkty jak słodzony nabiał, słodycze, słodzone napoje, wyroby cukiernicze, alkohol. Dlaczego? Wszystkie cechują się wysoką zawartością cukrów prostych, spożywanie których prowadzi do nagłego wzrostu stężenia glukozy we krwi. Potem szybko następuje jego spadek.

Glukoza odgrywa szczególną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu centralnego układu nerwowego. Jako jedyny cukier przenika przez barierę krew-mózg i stanowi źródło energii dla komórek tkanki nerwowej. Jej obniżony poziom może zagrażać prawidłowemu metabolizmowi komórkowemu i prowadzić do szeregu powikłań, w tym do uszkodzenia układu nerwowego. [3]

Oznacza to, że hipoglikemia może być niebezpieczna. Każdy duży i szybki spadek stężenia glukozy we krwi stanowi zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia.

Szczególnej uwagi wymaga hipoglikemia w ciąży, która ma wpływ na zdrowie i matki, i dziecka, zwłaszcza gdy utrzymuje się przez dłuższy czas. Co to oznacza?

Hipoglikemia ciążowa w przypadku dziecka zwiększa ryzyko wad wrodzonych u płodu (np. małogłowia) i hipotrofii, to jest za niskiej masy urodzeniowej. U kobiet może prowadzić do rozwoju insulinooporności i cukrzycy.

Hipoglikemia jest niebezpiecznym zjawiskiem, ponieważ zwiększa ryzyko wystąpienia różnych chorób, w tym chorób układu sercowo-naczyniowego. Nie można jej lekceważyć.

Gdy pada podejrzenie hipoglikemii, najlepiej skontaktować się z lekarzem, który zleci stosowne badania. W diagnostyce wykorzystuje się proste badania laboratoryjne z krwi, takie jak:

• stężenie glukozy we krwi (na czczo),
• stężenie insuliny w osoczu,
• OGTT, czyli doustny test obciążenia glukozą.

Z zasady leczenie hipoglikemii wymaga ustalenia i usunięcia jej przyczyny. Oznacza to, że sposób terapii zależy od przyczyny niedocukrzenia.

Zwykle jednak konieczne jest:

• stosowanie leków "cukrzycowych", jeśłi problem stanowi cukrzyca,
• opieka diabetologa i wykonywanie badań,

• wiedza na temat niedocukrzenia w zakresie przyczyn, objawów, ale i leczenia oraz profilaktyki,
• umiejętność oznaczania poziomu glukozy we krwi za pomocą glukometru,

Ponieważ nawet lekka hipoglikemia może mieć negatywny wpływ nie tylko na samopoczucie, ale i ośrodkowy układ nerwowy, prowadzić do zaburzeń rytmu serca oraz innych problemów zdrowotnych, bardzo ważne jest regularne kontrolowanie poziomu cukru we krwi,

• znajomość zasad pierwszej pomocy w przypadku zarówno lekkiej, jak i ciężkiej hipoglikemii,
• higieniczny tryb życia, obejmujący stosowanie odpowiedniej diety, regularne spożywanie posiłków, unikanie zbyt intensywnej aktywności fizycznej, unikanie spożywania alkoholu.

Leczenie hipoglikemii jest ważne zarówno z uwagi na konieczność podniesienia poziomu glukozy we krwi, jak i minimalizowanie ryzyka wystąpienia niedocukrzenia.

Pierwsza pomoc przy objawach niedocukrzenia

Hipoglikemię dzieli się na lekką, gdy chory sam może podjąć działania mające na celu wyrównanie stężenia glukozy we krwi (niedocukrzenie ustępuje po posiłku) oraz hipoglikemię ciężką, która oznacza nasilone objawy (włącznie z utratą świadomości, śpiączką cukrzycową, drgawkami). Wymaga pomocy innej osoby (w celu podania węglowodanów lub wezwania karetki pogotowia). Łagodna hipoglikemia często jest bezobjawowa.

Pierwsza pomoc w hipoglikemii lekkiej ma na celu zapobieżenie ciężkiemu niedocukrzeniu i utracie przytomności. I tak jeśli czujesz się źle z powodu objawów niedocukrzenia:

• zażyj 10-20 g glukozy (pół szklanki soku lub słodkiej herbaty, banan, kostka cukru, cukier płynny w saszetkach, tabletka z glukozą).

Pamiętaj, że hipoglikemia jest zespołem objawów związanych z obniżeniem poziomu cukru we krwi, ustępującym po podaniu glukozy.

• po kwadransie zmierz poziom cukru we krwi. Jeśli po spożyciu posiłku jego wartość nadal jest niska, ponownie zażyj 10-20 g glukozy. Jeśli glikemia jest w normie, zjedz posiłek złożony z węglowodanów złożonych (np. kromka chleba z chudym białym serem).

• po godzinie zmierz poziom cukru. W razie wątpliwości skonsultuj się ze specjalistą.

W przypadku hipoglikemii u osoby nieprzytomnej lub z zaburzeniami świadomości trzeba wezwać karetkę pogotowia ratunkowego (konieczny jest glukagon podany w ramię lub udo i dożylnie roztwór glukozy). W oczekiwaniu na pomoc postępowanie będzie zależało od stanu pacjenta. I tak:

• Jeśli chory ma przy sobie zastrzyk z glukagonu, zaaplikuj go.
• Jeśli pacjent jest przytomny, podaj 10-20 g glukozy (postępuj jak opisano wyżej).
• Jeśli chory jest nieprzytomny, ułóż go w pozycji bocznej bezpiecznej.
• Jeśli doszło do zatrzymania pracy serca, rozpocznij resuscytację krążeniowo-oddechową.