Prenatalny rozwój mowy

Od momentu, gdy dziecko zostaje poczęte, trwa rozwój jego mowy i jest on procesem ciągłym, a kształtowanie i funkcjonowanie narządów mownych noworodka odbywa się znacznie przed jego narodzinami.

Aby maluszek mógł z w przyszłości rozmawiać z innymi, w okresie płodowym muszą prawidłowo rozwinąć się narządy: odbiorczy i nadawczy. Tempo rozwoju w poszczególnych fazach, które dla każdego dziecka są takie same, bywa dość zróżnicowane. Zależy od czynników genetycznych oraz sytuacji wewnątrzmacicznej, związanej z fizycznym i psychicznym zdrowiem matki oraz jej przeżyciami. O nabywaniu wszystkich sprawności decyduje w znacznej mierze dojrzałość i gotowość układu nerwowego, którego zawiązki tworzą się już w 13 dniu ciąży.

Płód w 7 tygodniu ciąży

W 7 tygodniu ciąży mózg dziecka wysyła impulsy, które koordynują funkcje niektórych organów. Tworzą się też pierwsze synapsy. Wiele miesięcy przed przyjściem na świat, maleństwo ćwiczy w łonie matki ruchy oddechowe, w 13 tygodniu życia płodu można zauważyć spontaniczne próbne ruchy oddychania i skurcze klatki piersiowej. W 19 tygodniu ciąży, wspomnianym ruchom klatki piersiowej towarzyszy skurcz i rozkurcz mięśni przepony oraz brzucha, a po 23, dziecko może skutecznie, samodzielnie oddychać przez jakiś czas po urodzeniu. Warto pamiętać, że choroby matki oraz napięcie i stres w czasie ciąży, mogą wpłynąć na tempo rozwoju układu oddechowego dziecka, co w przyszłości może też zaowocować problemami z właściwą fonacją.

Rozwój mózgu płodu

W rozwijającym się mózgu, u płodu kształtują się ośrodki mowy, a warunki panujące w środowisku wewnątrzmacicznym modyfikują rozwój półkul mózgowych. Choć praworęczność oraz zlateralizowanie ośrodków mowy po stronie lewej są zdeterminowane genetycznie, dieta matki, przyjmowanie różnych leków mogą zmieniać stan hormonalny jej organizmu i przez to wpływać na stronność ośrodków mowy u dziecka. Badania przeprowadzane różnymi technikami eksperymentalnymi dostarczyły sporo materiału empirycznego na potwierdzenie stanowiska, iż „już w okresie prenatalnym powstają różnice lateralne w zakresie niektórych funkcji. Wyniki najnowszych badań wskazują raczej na nierówną potencjalność w zakresie przyjęcia odpowiedzialności za rozwój mowy i przyznają lewej półkuli większą wrodzoną możliwość specjalizacji w odniesieniu do mowy”. Potwierdzeniem tego może być fakt, iż po narodzinach, dźwięki mowy lepiej docierają do naszego maleństwa prawym uchem, zaś inne – np. hałas, lewym. Jest to wynik gotowości lewej półkuli mózgowej do partycypowania dźwięków mowy.

Jakie organy odpowiadają za rozwój mowy dziecka

Zanim dziecko przyjdzie na świat, wykształcają się też organy, które w mówieniu odgrywają zasadniczą funkcję: jama ustna, gardłowa i nosowa oraz krtań, tchawica, oskrzela i oczywiście płuca. Dość wcześnie, bo między 6 a 7 tygodniem życia płodowego, zaczynają współpracować mięśnie i nerwy, które rozpoczynają swoją koordynację od wargi górnej, organu najwcześniej wrażliwego na dotyk. Do 10 tygodnia powierzchnią wrażliwą na dotyk staje się okolica szczękowa i żuchwowa, a drażnienie warg powoduje ich zamknięcie i ruchy połykania.

W 12 tygodniu pojawia się ruch podciągania, podnoszenia górnej wargi, co stanowi wstępne stadium w rozwoju odruchu ssania. Już w 17 tygodniu dziecko ćwiczy ruchy ssące warg, uwypukla i wysuwa je ku przodowi, ssie własny palec, by w 29 tygodniu umiejętność ssania mieć już dobrze opanowaną.

W 14 tygodniu ciążyrozpoczynają pracę mięśnie potrzebne po urodzeniu do chwytania, oddychania, fonacji i ssania. Są jeszcze bardzo słabe, ale właśnie wtedy zaczyna się ich trening. Oprócz narządu artykulacyjnego rozwija się także narząd fonacyjny.

Kształtowanie się wiązadeł głosowych trwa do końca 3 miesiąca życia płodowego. H. M. Liley (znany i uznany na świecie specjalista zajmujący się prenatalnymi badaniami) opisał doświadczenia lekarza, który wstrzyknął w pęcherz płodowy bańkę powietrza celem zlokalizowania łożyska.Kiedy ośmiomiesięczne nienarodzone jeszcze dziecko ją wciągało, jego struny głosowe zaczynały pracować i płacz był słyszalny dla otoczenia, nawet budził ze snu matkę!

W tym czasie dziecko rozpoczyna połykanie wód płodowych i staje się też wrażliwe na ich smak, ćwicząc w ten sposób mięśnie, które po urodzeniu będą brały udział w wytwarzaniu dźwięków mowy. Pod koniec trzeciego miesiąca wraz z ruchami połykania rozpoczynają się ruchy nabierania i wypierania wód płodowych, które są niezbędne przy wydychaniu i wdychaniu powietrza, potem zaś, po urodzeniu przy mówieniu. Poza tym, na długo przed narodzeniem, dziecko jest też zdolne do reakcji płaczu. W tym też okresie są już ukształtowane struny głosowe. Zawiązki języka kształtują się w 4 tygodniu ciąży, a w 8 jest on wykształcony. Przypomnijmy, że ruchy języka wykonywane w życiu płodowym, takie jak m.in. lizanie, połykanie,ssanie, miseczkowanie mają znaczenie dla późniejszej artykulacji.

Słuch a mowa dziecka

Podstawowym i niezbędnym warunkiem rozwoju mowy dziecka jest oczywiście prawidłowy słuch. Kształtuje się on bardzo wcześnie i jest zmysłem najlepiej rozwiniętym w pierwszych trzech miesiącach. Kiedy pojawia się organ słuchu, czyli ucho? Już w 3 tygodniu można zauważyć pęcherzyki słuchowe, a w 37 dniu ucho wewnętrzne kończy swe formowanie. W 7 tygodniu małżowina uszna ma specyficzny kształt (dziedziczony po najbliższej rodzinie).

Badania audiologów szwedzkich wykazały, że między 4 a 5 miesiącem życia, płód zaczyna reagować na bodźce akustyczne. Silny dźwięk wybudza dziecko ze snu, wywołuje przyspieszenie akcji serca i niepokój ruchowy. Amerykańscy naukowcy z Bostonu przeprowadzili ciekawe doświadczenie, w którym użyli ultrasonografu i pokazali , że w odpowiedzi na dźwięk wibratora, usytuowanego w pobliżu brzucha matki, płód reaguje mrugając oczyma oraz wykonując ruchy. Co ciekawe, dziecięca reakcja na dźwięk (przyśpieszenie tętna serca) jest szybsza niż reakcja matki i jest od niej niezależna.

Dziecko zaczyna również reagować na dźwięki mowy ludzkiej. Chociaż w uszach nienarodzonego maleństwa znajduje się płyn, odbiera ono charakterystyczne cechy dźwięków: melodię, akcent, rytm i natężenie dźwięków, na drodze pozaakustycznej. Dzięki temu przyswaja cechy prozodyczne systemu językowego, którym mówi jego otoczenie. Szczególnie dobrze dziecko słyszy, rozpoznaje i rejestruje w pamięci głos matki oraz uderzenia jej serca. Trwałość pamięci spostrzeżeń słuchowych okresu przed narodzinami ma znaczący wpływ na dalszy rozwój i potwierdza się tym, że dziecko do drugiego roku życia preferuje głos matki a zaraz po urodzeniu przyjmuje taka pozycję i sposób ssania, który umożliwia mu słuchanie rytmu serca mamy. Duże znaczenie ma śpiew matki, intonacja jej głosu, przemawianie do dziecka jeszcze nie urodzonego, a także dbałość o rodzaj dźwięków otoczenia, w którym matka przebywa.

Różnicowanie dźwięków a rozwój mowy

Dochodzące dźwięki stwarzają dziecku okazję do ćwiczeń w ich różnicowaniu, ale tylko ze względu na cechy fizyczne. Nasz maluszek rodzi się już ze zdolnością do różnicowania dźwięków, przy czym zdolność ta ma specyficzny charakter - dziecko reaguje na dźwięki o różnej charakterystyce jedynie jako na bodźce, nie mając świadomości różnicy zachodzącej między nimi ani wyrobionego pojęcia dźwięku. Od 7 miesiąca życia dziecko uczy się rytmu serca swej matki. W obecności tego rytmu dziecko wzrasta, dzięki czemu staje się on symbolem stałości, jedności środowiska macicznego, istotnym czynnikiem systemu podtrzymującego życie dziecka. Potwierdziły to badania naukowca, który „noworodkom odtwarzał z taśmy rytm serca matek. Dzieci te mniej krzyczały, mniej płakały, mniej chorowały, miały mniej trudności z oddychaniem, lepiej piły i spały, szybciej przybierały na wadze. Zapamiętana stała cecha środowiska macicznego, powtarzana w odmiennym dla dziecka otoczeniu, wywoływała poczucie ciągłości i bezpieczeństwa”.

Na zakończenie dodajmy, że rozwój dziecka w okresie życia płodowego - czas, w którym kształtują się artykulatory, rozwija się mózg, słuch; ma istotne znaczenie dla jego mowy po narodzinach i warto o tym pamiętać, zanim nasz maluszek pojawi się na świecie.

Anna Czajkowska
logopeda, pedagog