Krztusiec u dzieci i niemowląt. Przyczyny, objawy i leczenie kokluszu

Krztusiec (koklusz, pertusis, whooping cough) jest ostrą i wysoko zakaźną ostrą chorobą bakteryjną charakteryzującą się nawracającymi ciężkimi napadami kaszlu oraz dusznością. Czynnikiem etiologicznym choroby jest Gram-ujemna tlenowa pałeczka krztuśca (Bordetella pertussis). Człowiek jest jedynym gospodarzem patogenu.

Na chorobę najczęściej zapadają niezaszczepione niemowlęta i dzieci zwolnione ze szczepienia lub te, u których cykl szczepienia był niekompletny oraz osoby, u których nie wykształciła się odpowiedź immunologiczna lub wygasła odporność poszczepienna.

Krztusiec dla dzieci poniżej 1. roku życia, obok ospy wietrznej i odry, jest jedną z najbardziej groźnych chorób. Jest to o tyle poważna kwestia, że krztusiec może wystąpić już u noworodka, po kilku dniach od urodzenia, gdy niemowlę nie otrzymuje biernej odporności od matki.

Jak się można zarazić krztuścem? Pałeczki krztuśca przenoszą się głównie drogą kropelkową poprzez kontakt z zakażonymi przedmiotami lub osobą chorą. Zakażenie następuje w wyniku wdychania wydzieliny z dróg oddechowych, która została rozpylona w powietrzu podczas ataku kaszlu.

Ryzyko zachorowania zależy od bliskości i częstości kontaktu z chorym. Źródłem zakażenia w przypadku kokluszu może być wyłącznie chory człowiek, nawet jeśli został wcześniej zaszczepiony.

Okres wylęgania choroby wynosi 3–14 dni. Osoba chora na koklusz jest zaraźliwa dla swojego otoczenia przez kilka ostatnich dni okresu wylęgania do 21 dni po wystąpieniu pierwszych napadów kaszlu. Najbardziej zaraźliwy okres to pierwsze dwa tygodnie od wystąpienia kaszlu.

Krztusiec, objawiający się męczącym kaszlem, wiele osób bagatelizuje. To błąd, bo sami narażają się na powikłania, a innych na zakażenie. Szanse na to, że dziecko, które zetknie się z innym chorym na krztusiec, zostanie zarażone, wynoszą aż 80 procent.

Symptomy wskazujące na krztusiec występują mniej więcej po 2 tygodniach od zarażenia. Przebieg choroby dzieli się na 3 okresy: nieżytowy, kaszlu napadowego i rekonwalescencji. Jakie są objawy krztuśca?

Pierwsze objawy choroby przypominają przeziębienie. Pojawia się katar, zapalenie spojówek, niewysoka gorączka oraz suchy kaszel, który nasila się w nocy i stopniowo przechodzi w kaszel napadowy, często zakończony wymiotami.

Okres od zakażenia do pojawienia się objawów wynosi zwykle od 7 do 10 dni, choć może trwać nawet do 21 dni. Rozpoczęcie okresu choroby oznacza pojawienie się objawów towarzyszących krztuścowi (paroksysmalny kaszel, chrypka, trudności w oddychaniu).

Typowy dla choroby jest napadowy kaszel z charakterystycznym świstem oraz dusznością wdechową. U dzieci obserwuje się także wylewy i wybroczyny do spojówek, krwawienia z dziąseł lub z nosa, obrzęk twarzy i powiek. U pacjentów dorosłych objawem choroby może być wyłącznie przewlekły kaszel.

Odruch kaszlowy utrwala się na długo po ustąpieniu zakażenia, stąd objawy utrzymują się długo po leczeniu, do kilku miesięcy.

Podejrzenie kokluszu nasuwa kaszel utrzymujący się ponad 3 tygodnie u osób, które miały kontakt z osobą chorą na krztusiec.

Ponieważ krztusiec przypomina zwyczajną infekcję, diagnoza stawiana jest w oparciu o badania laboratoryjne. Diagnostyka obejmuje: izolację pałeczek krztuśca, badanie serologiczne oraz molekularne.

Diagnostyka bakteriologiczna. Materiałem do badań jest wymaz z tylnej ściany jamy nosowo-gardłowej, pobrany wymazówką. Największe szanse na wyizolowanie pałeczek krztuśca występują w okresie nieżytowym choroby.

Diagnostyka serologiczna. Aby wynik był przydatny diagnostycznie, zaleca się oznaczenie przeciwciał w dwóch klasach (IgA i IgG), najlepiej dwukrotnie w odstępie 3-4 tygodni. Przeciwciała dla antygenów B. pertussis pojawiają w 3-4 tygodniu choroby. Podwyższony poziom przeciwciał klasy IgG może świadczyć o przebyciu zakażenia lub szczepieniach w przeszłośc. Przeciwciała klasy IgA potwierdzają świeże zakażenie.

Diagnostyka molekularna: możliwe jest potwierdzenie rozpoznania poprzez wykrycie fragmentu chromosomalnego DNA swoistego dla B. pertussis.

Morfologia: osób z krztuścem badanie morfologiczne wykaże wysoką leukocytozę we krwi pacjenta (20000–30000/µl) z dużą przewagą limfocytów.

Lekarz po zdiagnozowaniu krztuśca (kokluszu) powinien zgłosić ten fakt do stacji sanitarno-epidemiologicznej.

Krztusiec, ze względu na wyjątkowo zakaźny charakter, leczy się antybiotykami. Stosuje się makrolidy lub kotrimoksazol (w przypadku nietolerancji makrolidów). Podaje się też środki łagodzące kaszel.

W ostrej nieżytowej fazie krztuśca leczenie antybiotykiem może zahamować rozwój choroby. W rozwiniętej fazie kaszlu antybiotyk skraca okres zaraźliwości, nie wpływa jednak na objawy i przebieg choroby. Chory na krztusiec przestaje zarażać po 5 dniach właściwej antybiotykoterapii.

Chory powinien pozostawać w domu, odpoczywać, a jego dieta powinna być lekkostrawna. Ważne, aby dziecko z krztuścem dużo przebywało na świeżym powietrzu (i przy otwartym oknie), także zimą. Jednocześnie należy ograniczyć ruch, ponieważ duży wysiłek fizyczny wywołuje napady kaszlu.

Niemowlęta i małe dzieci z ciężkimi napadami kaszlu krztuścowego, z uwagi na zagrożenie bezdechami, powinny być leczone w szpitalu. W szpitalu leczy się także powikłania. Pozostałe przypadki choroby nie wymagają hospitalizacji. Dzieci chore na krztusiec leczy się w domu.

Ile trwa infekcja krztuścem?

Czas trwania infekcji krztuścem może się różnić w zależności od wielu czynników, w tym od reakcji organizmu, dostępności leczenia oraz wieku pacjenta.

Najczęściej okres ustępowania choroby, który cechuje się zmniejszeniem nasilenia kaszlu i częstości jego występowania, trwa około 2 tygodni. Trzeba jednak pamiętać, że kaszel może się jeszcze utrzymywać przez długi czas.

Krztusiec, bakteryjne zapalenie tchawicy i oskrzeli wywoływane przez zakażenie pałeczką krztuśca, jest chorobą, która jest obciążona wysokim ryzykiem powikłań. To między innymi zapalenie płuc, zapalenie ucha środkowego, odmiedniczkowe zapalenie nerek, biegunka; drgawki, zaburzenia świadomości, uszkodzenia wzroku i słuchu, niedowłady i porażenia kończyn, zapalenie mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych.

Dlaczego choroba jest groźna?

Działanie chorobotwórcze pałeczek krztuśca opiera się na powstawaniu uszkodzeń aż do zmian martwiczych włącznie, które lokalizują się najczęściej w okolicy błony śluzowej oskrzeli, tchawicy i krtani. Ale wydzielane przez bakterie toksyny powodują zmiany nie tylko drogach oddechowych, lecz i w tkance mózgowej.

Krztusiec u niemowląt i małych dzieci przebiega ciężej niż u dzieci starszych. Co ważne u dzieci najmłodszych kaszel, czyli najbardziej charakterystyczny objaw krztuśca, może nie występować.

Jak można zapobiegać krztuścowi? Jedyną skuteczną metodą zapobiegania epidemiom krztuśca są szczepienia obowiązkowe, a także szczepienia zalecane. Zwiększenie odporności następuje przez czynne uodpornienie szczepionka przeciwkrztuścową.

Pierwszą szczepionkę przeciw krztuścowi, tężcowi i błonicy (DTP, diphtheria, tetanus, pertussis) opracowano w Stanach Zjednoczonych w 1942 roku. Obecnie zgodnie z obowiązującym kalendarzem szczepień podaje się w szczepionce skojarzoną z anatoksyną błoniczą i tężcową (DTP).

Szczepienia podstawowe wykonuje się szczepionkąpełnokomórkową, a w przypadku przeciwskazania do niej (wcześniaki, to jest dzieci urodzone przed 37. tygodniem ciąży lub o wadze urodzeniowej poniżej 2500 g ) szczepionką acelularną.

Krztusiec - kalendarz szczepień

Szczepienie podstawowe obejmuje 3 dawki szczepionki podane co 4-6 tygodni pomiędzy 3 a 6 miesiącem życia i jedną dawkę uzupełniającą podana pomiędzy 16 a 18 miesiącem życia.

Dawkę przypominającą w postaci szczepionki acelularnej podaje się w 6 roku życia. Szczepionka dTap (z obniżoną zawartością antygenów krztuśca) podawana jest jako obowiązkowa nastolatkom w 14 roku życia. W celu utrzymania odporności przeciw krztuścowi zalecane jest również szczepienie przypominające w 19 roku życia oraz dla osób dorosłych co 10 lat. To szczególnie ważne dla kobiet, które planują ciążą bądź spodziewają się dziecka. Krztusiec w ciąży to poważny problem, który rozwiązują szczepienia. Te chronią bowiem nie tylko matkę, ale i dziecko.

Przez wiele lat, dzięki szczepieniom, krztusiec nie stanowił zagrożenia. Teraz, głównie za sprawą ruchów antyszczepionkowych i rodziców, którzy nie szczepią dzieci, pojawia się coraz częściej.

Niestety, choć szczepienie na krztusiec jest szczepieniem obowiązkowym, rośnie liczba rodziców, którzy decydują się na nieszczepienie dzieci. W rezultacie krztusiec znów stał się realnym zagrożeniem. W styczniu i lutym 2024 roku w Polsce potwierdzono 326 przypadków krztuśca, a w 2023 r. zanotowano 156 zachorowań.

Mimo iż przebycie krztuśca daje długotrwałą odporność, powtórne zachorowanie jest możliwe (odporność po szczepieniu może zniknąć po 3 latach).