Otyłość u małych dzieci – jak jej zapobiegać i co robić, gdy się pojawi?

Otyłość dziecięca to nieprawidłowe i nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej, przekraczające normy odpowiednie dla wieku i wzrostu młodego człowieka. Diagnozuje się ją na podstawie wskaźnika masy ciała (BMI) skorygowanego o siatki centylowe.

Otyłość, tak u dzieci i młodzieży, jak i dorosłych nie problemem estetycznym. Ponieważ nadmierna ilość tkanki tłuszczowej ma niekorzystny wpływ na zdrowie, otyłość została uznana za przewlekłą, ogólnoustrojową chorobę metaboliczną wynikającą z zaburzenia homeostazy energetycznej organizmu, która wymaga leczenia. Wpisano ją na listę Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (w klasyfikacji ICD‑10). Według Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości.

Otyłość u dzieci w liczbach

Otyłość i nadwaga dotyczy 10 procent dzieci i młodzieży. Zarówno w Polsce, jak i na świecie, problem ten pogłębia się. Obecnie już w wieku 3 lat ponad 25% dzieci ma nieprawidłową masę ciała, a około 30% 8-latków ma otyłość lub nadwagę. 

Raport Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) wskazał, że nadwagę i otyłość odnotowano u 32% polskich dzieci w wieku 7-9 lat (zajmujemy 8 miejsce wśród badanych krajów w Europie). 

W Polsce nadwaga lub otyłość występują u: 

• 12,2% chłopców i 10% dziewcząt w wieku przedszkolnym,
• 18,5% chłopców i 14,3% dziewcząt w wieku szkolnym.

Otyłość cechuje się się patologicznym zwiększaniem ilości tkanki tłuszczowej. Proces ten w miarę upływu czasu i nasilania się prowadzi do rozwoju patologii oraz dysfunkcji dotyczących wszystkich układów i narządów. Tym samym choroba jest uznawana za poważny problem zdrowotny, który może mieć długoterminowe konsekwencje. Nie jest to jedynie kwestia wyglądu, ale również samopoczucia i zdrowia.

Nadmierna masa ciała w dzieciństwie może prowadzić do zaburzeń hormonalnych oraz chorób układu kostno-stawowego, problemów ortopedycznych, trudności z oddychaniem (np. bezdech senny, astma oskrzelowa) oraz zaburzeń odporności. Zwiększa także ryzyko schorzeń sercowo-naczyniowych (np. nadciśnienia tętniczego), zaburzeń gospodarki tłuszczowej (dyslipidemii) oraz zaburzeń metabolicznych (np. insulinooporności, cukrzyca typu 2,),  kamicy pęcherzyka żółciowego czy niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby w dorosłym życiu, sprzyja rozwojowi niektórych nowotworów. 

Oprócz skutków fizycznych otyłość wpływa na rozwój emocjonalny, samopoczucie i psychikę dziecka. Często wiąże się z wystąpieniem problemów natury psychologicznej, na przykład obniżoną samooceną, stresem, a nawet depresją. 

Tymczasem wielu rodziców nie postrzega otyłości jako choroby. Często nie zauważają problemu, a pulchną sylwetkę dziecka błędnie utożsamiają ze zdrowiem. Pamiętaj, że dziecko nie wyrośnie samo z nadwagi czy otyłości. Brak zmiany nawyków prowadzi do nasilenia choroby. Specjaliści alarmują, że 80% otyłych nastolatków będzie borykało się z tym problemem w dorosłym życiu. 

Rozpoznanie nadwagi lub otyłości u dziecka wymaga oceny nie tylko wyglądu, ale przede wszystkim obiektywnych pomiarów i obserwacji.

Otyłość u dzieci BMI. Normy – jak interpretować wyniki

Obecnie powszechnie akceptowaną i zalecaną metodą oceny masy ciała, między innymi przez WHO oraz IOTF (International Obesity Task Force), jest wskaźnik masy ciała – BMI (Body Mass Index). W przypadku dzieci i młodzieży do 18. roku życia wartości BMI interpretuje się na podstawie tabel lub siatek centylowych dostosowanych do płci i wieku, opracowanych dla poszczególnych krajów. 

Wynik między 85. a 95. centylem wskazuje na nadwagę, natomiast powyżej 95. centyla oznacza otyłość. Warto jednak pamiętać, że BMI to tylko wskaźnik, który wymaga dodatkowej analizy.

Czy wygląd zawsze wskazuje na problem? – znaczenie pomiaru proporcji ciała

Wygląd dziecka nie zawsze jednoznacznie sugeruje nadwagę lub otyłość. U niektórych naturalna budowa ciała może sprawiać, że wydają się pełniejsze, mimo że ich waga jest prawidłowa. Dlatego ważne jest nie tylko BMI, ale również pomiar składu ciała i jego analiza pod kątem proporcji tłuszczu do mięśni oraz rozmieszczenia tkanki tłuszczowej.

Codzienne funkcjonowanie i znaki ostrzegawcze

Obserwując dziecko, które zmaga się z nadwagą czy otyłością, można dostrzec różne niepokojące sygnały, takie jak:

• szybkie męczenie się przy wysiłku fizycznym,
• trudności w oddychaniu,
• problemy ze snem (np. bezdech senny),
• nadmierna potliwość,
• bóle stawów. 

Warto także zwrócić uwagę na problemy emocjonalne, takie jak obniżona samoocena, unikanie aktywności fizycznej czy wycofanie społeczne, które mogą wynikać z trudności związanych z wagą. Jeśli występują takie objawy, warto skonsultować się z lekarzem lub dietetykiem.

W przypadku rozpoznania otyłości u dziecka dobrze jest skonsultować się z lekarzem, który poprzez różne badania oceni stan zdrowia dziecka i wykluczy ewentualne choroby współistniejące.
Podstawą jest pomiar masy ciała i wzrostu, co pozwala obliczyć BMI i określić, czy dziecko mieści się w normach siatek centylowych. Ważne są także pomiary, takie jak obwód talii – wskaźnik rozmieszczenia tkanki tłuszczowej, pomocny w ocenie ryzyka metabolicznego oraz analiza składu ciała (pomiar zawartości tkanki tłuszczowej, mięśniowej i wody w organizmie).

Pomocne są także badania laboratoryjne:

• morfologia krwi (może wskazać na stany zapalne lub niedobory),
• glukoza na czczo i test obciążenia glukozą (OGTT pozwala na ocenę ryzyka insulinooporności i cukrzycy typu 2),
• cholesterol całkowity, LDL, HDL, triglicerydy (profil lipidowy umożliwia ocenę ryzyka miażdżycy i chorób sercowo-naczyniowych),
• ALT, AST, GGTP (próby wątrobowe sprawdzają, czy nie występuje stłuszczenie wątroby),
• TSH, FT3, FT4 (w kierunku diagnostyki chorób tarczycy, które mogą wpływać na masę ciała),
• insulina na czczo i wskaźnik HOMA-IR (ocena insulinooporności),
• kortyzol, leptyna (badania hormonalne zleca się w przypadku podejrzenia zaburzeń endokrynologicznych).

W razie potrzeby można wykonać takie badania jak ocena ciśnienia tętniczego (dzieci z otyłością są bardziej narażone na nadciśnienie), USG jamy brzusznej (celem jest wykrycie ewentualnych nieprawidłowości w narządach wewnętrznych, w tym stłuszczenia wątroby).

 W przypadku potwierdzonej otyłości lekarz może zalecić konsultacje ze specjalistami, tak endokrynologiem, jak i dietetykiem lub psychologiem, jeśli problem ma także podłoże emocjonalne. 

W profilaktyce otyłości pomagają bilanse zdrowia dziecka. To bezpłatne badania, które przeprowadza pediatra, lekarz rodzinny lub pielęgniarka na różnych etapach życia dziecka: od 1. tygodnia do ukończenia 19 lat.

Za otyłość u dzieci zwykle odpowiada nadmiar spożywanych kalorii w stosunku do wydatkowanej energii. Patrząc na problem szerzej można dostrzec, że nadmierna masa ciała to skutek wielu czynników, zarówno związanych ze stylem życia, jak i predyspozycjami genetycznymi czy stanem zdrowia.

Główne przyczyny otyłości to:

• nieprawidłowa dieta,
• brak aktywności fizycznej,
• czynniki genetyczne,
• błędy wychowawcze,
• choroby i zaburzenia.

Otyłość a nieodpowiednia dieta

Specjaliści nie mają wątpliwości, że główną przyczyną nadmiernej masy ciała u dzieci i młodzieży jest nieprawidłowa dieta. Spożywanie wysoko przetworzonych produktów, dużych ilości cukru (zawierają go słodycze, także napoje słodzone), tłuszczów trans i soli (zawierają je przekąski, takie jak chipsy oraz posiłki typu fast-food) prowadzi do nadwyżki kalorycznej, której organizm nie jest w stanie spalić. Jednocześnie młodzi ludzie zbyt rzadko sięgają po warzywa i owoce, które są niezbędne do prawidłowego rozwoju.

Częste sięganie po słodkie napoje, fast foody, przekąski między posiłkami i nieregularne jedzenie zaburzają prawidłowy metabolizm i prowadzą do zwiększania masy ciała. 

Problemy z wagą a brak aktywności fizycznej

Współczesny styl życia, w którym dominuje siedzący tryb życia i takie zajęcia jak korzystanie z telewizji, komputera, konsoli czy smartfona, ogranicza spontaniczny ruch. Brak aktywności fizycznej z kolei sprzyja gromadzeniu nadmiaru energii w postaci tkanki tłuszczowej.

Dzieci coraz mniej czasu spędzają na świeżym powietrzu, a brak aktywności fizycznej negatywnie wpływa nie tylko na wagę, ale także na rozwój mięśni, kondycję i zdrowie psychiczne. Zgodnie z zaleceniami WHO optymalny poziom aktywności to 60 minut umiarkowanego wysiłku fizycznego każdego dnia.

Nadwaga u dzieci a błędy wychowawcze 

Nadwadze i otyłości sprzyjają błędy wychowawcze, które sprzyjają nieświadomemu jedzeniu i utrwalaniu niezdrowych nawyków. Największe grzechy rodziców i opiekunów to nagradzanie jedzeniem, traktowanie słodyczy jako formy pocieszenia, podawanie posiłków przed ekranem.

Jeśli dziecko nie uczy się od najmłodszych lat, jak rozpoznawać głód i sytość, może w przyszłości mieć trudności z kontrolą masy ciała. Wspólne, spokojne spożywanie posiłków przy stole, bez rozpraszaczy, pomaga kształtować zdrowe podejście do jedzenia.

Otyłość a czynniki genetyczne 

Predyspozycję do otyłości mogą zwiększać czynniki genetyczne. Co istotne, nie przesądzają one o jej wystąpieniu. Dziedziczna może być skłonność do wolniejszego metabolizmu lub tendencja do magazynowania tłuszczu, ale to codzienne wybory dotyczące diety i aktywności mają decydujący wpływ. 

Oznacza to, że dzieci rodziców z nadwagą lub otyłością rzeczywiście mają większe ryzyko problemów z masą ciała, jednak kluczowe znaczenie mają nawyki żywieniowe i styl życia w danej rodzinie. 

Nadmierne nagromadzenie tkanki a choroby i zaburzenia

Problemy z nadwagą i otyłością mogą także wynikać z różnych schorzeń, takich jak na przykład nadczynność kory nadnerczy, niedoczynność tarczycy, zespoły aberracji chromosomowych, choroby metaboliczne.

Czasem otyłość u dzieci to skutek zaburzeń hormonalnych (np. niedobór hormonu wzrostu) czy stosowania niektórych leków. Nie bez znaczenia są zaburzenia psychiczne (np. lęk, depresja) oraz zaburzenia odżywiania (anoreksja, bulimia, kompulsywne objadanie się).

Pamiętaj, że otyłość u dzieci nie wynika z jednej przyczyny. To wynik kombinacji czynników, które często można kontrolować i zmieniać poprzez świadome działania.

Jeśli dziecko jest otyłe, warto skonsultować się ze specjalistą, aby ustalić odpowiedni plan działania. Wczesne wykrycie problemu i zmiana stylu życia mogą poprawić jakość życia młodego człowieka oraz pomóc zapobiec wielu negatywnym skutkom.  

Kiedy konieczna jest interwencja specjalisty? Interwencja specjalisty jest konieczna, gdy otyłość wpływa na zdrowie dziecka, to znaczy gdy pojawiają się problemy metaboliczne (insulinooporność, cukrzyca typu 2), nadciśnienie, stłuszczenie wątroby, bóle stawów czy zaburzenia hormonalne. 

Wsparcie lekarza i dietetyka jest również wskazane, jeśli mimo zmian w stylu życia dziecko nadal przybiera na wadze lub jeśli otyłość powoduje trudności emocjonalne, takie jak niska samoocena, lęki czy wycofanie społeczne.

Uwaga! Gdy dziecko ma nadwagę lub otyłość: 

• można także sięgać po porady oraz gotowe bezpłatne jadłospisy i plany żywieniowe na portalu Narodowego Funduszu Zdrowia.
• uzyskać pomoc podczas darmowych konsultacji dietetycznych w Centrum Dietetycznym Online.
• można podjąć jego leczenie w uzdrowiskach (ze skierowaniem od lekarza w ramach świadczeń NF) oraz w ramach Programu Leczenia Otyłości w Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie.

Warto wiedzieć, że dostępne są także leki na otyłość u dzieci. Obecnie jedynym lekiem zarejestrowanym w Polsce do leczenia otyłości u dzieci i młodzieży powyżej 12. roku życia jest liraglutyd, krótkodziałający analog glukagonopodobnego peptydu 1 (GLP-1). Jego stosowanie powinno być połączone ze zmianą stylu życia, obejmującą zdrowe nawyki żywieniowe oraz zwiększoną aktywność fizyczną. 

Rola dietetyka, lekarza i psychologa w procesie odchudzania dziecka

Do jakiego specjalisty udać się z dzieckiem, które zmaga się z nadwagą lub otyłością? Pomóc może pediatra, endokrynolog, psycholog i dietetyk. Jaka jest ich rola?

Lekarz pediatra lub endokrynolog diagnozuje przyczyny otyłości, ocenia stan zdrowia dziecka i wyklucza choroby, które mogą wpływać na masę ciała. Dietetyk pomaga w ustaleniu zdrowego jadłospisu, dostosowanego do wieku i zapotrzebowania energetycznego dziecka, unikając szkodliwych restrykcji. Psycholog dziecięcy wspiera dziecko w radzeniu sobie z emocjonalnymi aspektami otyłości, pomaga budować pozytywne nawyki i wzmacnia poczucie własnej wartości.

Jeśli dziecko ma nadwagę lub otyłość, kluczowe jest przemyślane, spokojne i konsekwentne działanie.  Najważniejsze jest unikanie restrykcyjnych diet i skupienie się na zdrowych nawykach, które będą trwałe. Nie wpadaj w panikę. Sytuację można odwrócić poprzez stopniowe zmiany w stylu życia. Otyłość u dziecka nie oznacza, że będzie ono miało problemy z wagą przez całe życie, pod warunkiem że zostaną wprowadzone odpowiednie zmiany.

Ważne jest, by unikać wywoływania napięcia, presji czy poczucia winy. Należy unikać krytykowania wyglądu dziecka, zawstydzania go czy porównywania go do innych, ponieważ może to prowadzić do problemów z samooceną i zniechęcenia, a także kompulsywnego jedzenia.

Jednocześnie warto chwalić za postępy i doceniać wysiłek, nawet jeśli zmiany są powolne i stopniowe. Nie można więc zapomnieć o motywowaniu, kibicowaniu, dopingowaniu, wspieraniu i rozmowach z dzieckiem, prowadzonych koniecznie z wyczuciem i troską. Zamiast tego warto skupić się na zdrowiu i samopoczuciu, zamiast „Musisz schudnąć, bo jesteś za gruby” dobrze jest mówić „Chcemy, żebyś miał więcej energii do zabawy”.

Gdy problemem jest otyłość bądź nadwaga, trzeba skupić się na opracowaniu planu żywienia. Warto porozmawiać z dietetykiem, który wesprze w ułożeniu odpowiedniego jadłospisu, dostosowanego do wieku i potrzeb dziecka, unikając błędów żywieniowych.

Trzeba pamiętać, że nie każdy sposób odżywiania skoncentrowany na redukcji masy ciała jest dobry.  Jakie diety są niebezpieczne dla dzieci i dlaczego? To na przykład restrykcyjne diety odchudzające, które eliminują całe grupy produktów (np. diety niskowęglowodanowe, ketogeniczne) lub drastycznie ograniczają kalorie. Ubogi jadłospis może być przyczyną niedoborów składników odżywczych, spowolnienia wzrostu i rozwoju, a także zaburzeń odżywiania w przyszłości. Bezpieczna redukcja masy ciała u dzieci polega na stopniowej zmianie nawyków żywieniowych, a nie na radykalnym ograniczaniu jedzenia.

Warto motywować dziecko do aktywności, ale bez robić to bez stresu. Najważniejsze, aby ruch był dla dziecka przyjemnością, a nie karą. Warto znaleźć aktywność, która sprawia mu radość (np. pływanie, taniec, jazda na rowerze, gry zespołowe). 

Zmiana nawyków powinna dotyczyć wszystkich domowników. Dziecko nie może być jedyną osobą w domu, która zmienia sposób żywienia i tryb życia. W zdrowe odżywianie i aktywność fizyczną powinna zaangażować się cała rodzina. To ważne, ponieważ wspólne gotowanie, spacery czy zabawy ruchowe zwiększają szanse na trwałą zmianę nawyków. Ważne jest też, aby rodzice dawali dobry przykład, sami stosując zdrowe nawyki żywieniowe i aktywny tryb życia.

Otyłości u małych dzieci można zapobiegać. Co robić, a czego unikać? Najważniejsze jest kształtowanie zdrowych nawyków żywieniowych i aktywnego trybu życia już od najmłodszych lat. 

• Kluczowe jest zapewnienie zbilansowanej diety bogatej w warzywa, owoce, pełnoziarniste produkty i zdrowe białko, a jednocześnie unikanie nadmiaru cukru, soli oraz wysoko przetworzonych produktów. Ważne jest także, aby dziecko spożywało regularne posiłki i nie podjadało między nimi. Dlaczego? Ponieważ wpływa to na metabolizm, kontrolę apetytu i ogólną równowagę energetyczną organizmu.

Dzieci powinny spożywać 4–5 posiłków dziennie w regularnych odstępach czasu: śniadanie, obiad, kolacja oraz 1–2 zdrowe przekąski (drugie śniadanie, podwieczorek). Pomijanie posiłków, zwłaszcza śniadania, może prowadzić do kompensacyjnego objadania się w późniejszych godzinach, co sprzyja nadwyżce kalorycznej i przybieraniu na wadze. Regularne spożywanie posiłków pomaga utrzymać stabilny poziom cukru we krwi i zapobiega napadom głodu, które często prowadzą do podjadania niezdrowych przekąsek.

1. Równie istotne optymalne nawadnianie organizmu (najlepiej sprawdza się woda), gdyż wspiera prawidłowe funkcjonowanie organizmu, trawienie i przemianę materii, co pomaga w utrzymaniu prawidłowej masy ciała. 

Zdarza się, że często uczucie pragnienia jest mylone z głodem, co skłania dzieci do niepotrzebnego jedzenia. Zaleca się unikanie słodzonych napojów, które dostarczają pustych kalorii i sprzyjają otyłości. 

1. Nie mniej ważna jest codzienna aktywność fizyczna (zabawy ruchowe, spacery i ograniczenie czasu spędzanego przed ekranem). Ważne jest, aby aktywność była różnorodna, dostosowana do zainteresowań dziecka i sprawiała mu radość.

Ilość i rodzaj ruchu powinny być dostosowane do wieku oraz możliwości dziecka. I tak maluchy w wieku 1–3 lata powinny być aktywne przez większą część dnia poprzez swobodną zabawę, raczkowanie, chodzenie, bieganie oraz aktywności rozwijające motorykę, takie jak wspinanie się czy taniec. Dzieci w wieku 3–5 lat powinny spędzać minimum 3 godziny dziennie na różnego rodzaju aktywności, z czego co najmniej godzina powinna obejmować bardziej intensywne formy ruchu, na przykład bieganie, jazdę na rowerze, skakanie lub gry zespołowe. Starszaki i młodzież w wieku 6–17 lat powinny codziennie angażować się w co najmniej 60 minut umiarkowanej lub intensywnej aktywności fizycznej. Zaleca się ćwiczenia aerobowe (np. bieganie, pływanie), wzmacniające mięśnie i kości (np. skakanie, wspinaczka, trening siłowy z własnym ciężarem ciała) oraz aktywności poprawiające koordynację i elastyczność.

Nie mniej ważne jest budowanie zdrowych nawyków rodzinnych (szalenie istotny jest przykład rodziców, które uczy się poprzez obserwację i naśladowanie). Wspólne gotowanie, jedzenie posiłków przy stole i świadome wybory żywieniowe sprawią, że zdrowe odżywianie stanie się naturalnym elementem życia, a nie przymusem. Jeśli rodzice sięgają po zdrowe jedzenie, są aktywni i dbają o swoje zdrowie, dziecko z większym prawdopodobieństwem przyjmie podobne nawyki. 

Zamiast narzucać dziecku restrykcje, warto pokazać mu, że zdrowy styl życia to codzienny wybór, który przynosi radość i dobre samopoczucie. Świadome podejście do nawyków żywieniowych i aktywności fizycznej to najlepsza inwestycja w zdrowie dziecka – nie tylko teraz, ale i w dorosłym życiu.

1. Jak sprawdzić, czy moje dziecko ma nadwagę?

Najlepszym wskaźnikiem jest BMI, które u dzieci interpretuje się według siatek centylowych. Możesz skonsultować się z pediatrą lub dietetykiem, aby ocenić rozwój dziecka.

2. Czy pulchne dziecko "wyrośnie" z nadwagi?

Zwykle niestety nie. Wiele dzieci boryka się z nadwagą także w dorosłym życiu. Z tego powodu warto dbać o zdrowe nawyki od najmłodszych lat.

3. Jakie są pierwsze oznaki otyłości u dziecka?

Oprócz wzrostu masy ciała może pojawić się szybkie męczenie się, trudności w zabawie ruchowej, problemy ze snem oraz skłonność do podjadania między posiłkami.

4. Co robić, gdy dziecko ma nadwagę?

Wprowadzaj stopniowe zmiany w diecie i aktywności fizycznej, angażując całą rodzinę w zdrowy styl życia. Nie stosuj diet odchudzających bez konsultacji z lekarzem. 

5. Jakie błędy żywieniowe najczęściej prowadzą do otyłości u dzieci?

Zbyt duża ilość cukru, słodkich napojów, fast foodów, nieregularne posiłki oraz jedzenie przed ekranem.

6. Ile ruchu potrzebuje dziecko?

Dzieci powinny mieć minimum 60 minut aktywności fizycznej dziennie. Może to być zabawa na świeżym powietrzu, taniec czy jazda na rowerze.

7. Jak nie zniechęcić dziecka do zdrowego jedzenia?

Nie zmuszaj i nie stosuj kar za złe wybory. Zamiast tego dawaj dobry przykład, serwuj zdrowe posiłki w atrakcyjnej formie i angażuj dziecko w gotowanie.

8. Kiedy warto udać się do specjalisty?

Jeśli nadwaga dziecka jest znaczna lub pojawiają się inne problemy zdrowotne (np. insulinooporność), warto skonsultować się z pediatrą, dietetykiem lub psychologiem.