Dziecko i jego stres codzienny

Stres jest "niespecyficzną reakcją organizmu na wszystkie niedomagania[…] . Stresu nie da się uniknąć, jest nieuchronny, towarzyszy nam przez całe życie. Niekiedy stres ma działanie pozytywne - zmusza nas do podjęcia działania, do podjęcia wysiłku, na jaki bez niego nie byłoby nas stać. Stres ma zatem właściwości motywujące (Selye 1974).

Typowe sposoby reagowania w sytuacji stresu, to normalne procesy przygotowujące organizm psychicznie i fizycznie do reakcji obronnych, poszukiwawczych, do ucieczki lub ataku. Stres to również proces mobilizacji organizmu do walki, przystosowania się, opanowania wymagań rzeczywistości zewnętrznej oraz szansa na rozwój.

Organizm mobilizuje się do odparcia lub uniknięcia zagrożeń, względnie pokonania istniejących przeszkód. Gdy wynik tego działania jest szczególnie satysfakcjonujący, początkowy lęk może nawet przekształcić się w przyjemność. A co w sytuacji, gdy stres jest zbyt silny lub trwa zbyt długo? Badania wykazują, że może on wywołać przeciwne skutki: niszczyć już posiadane kompetencje lub hamować nabywanie nowych; uniemożliwić odparcie zagrożenie lub pokonanie przeszkody. Pojawia się wówczas wzmożone napięcie emocjonalne, strach, gniew, apatia, rozpacz, niepokój, poczucie winy, rozdrażnienie, przygnębienie oraz dolegliwości fizyczne. Dzieci bywają przeciążone emocjonalnie nie mniej niż dorośli. Często tłamszą w sobie problemy przekonane, że ponoszą pełną winę za niepowodzenia.

Najczęstsze przyczyny stresu u dzieci

Nieumiejętność identyfikowania problemu
Dzieci często nie zdają sobie sprawy, z czego wynika ich niepokój czy lęk. Możemy uświadomić dziecku, że zidentyfikowanie problemu to połowa sukcesu.

Zadania, które przerastają możliwości dziecka
Jeśli twoje dziecko stanęło w takiej sytuacji, naucz je planowania i wspólnie spróbujcie podzielić zadanie na mniejsze części, które można zrealizować etapami. Świadomość celu i opanowanie poszczególnych etapów sprawią, że twoje dziecko przestanie się lękać drogi,  jaką ma do przebycia.

Świat budzący lęk
Stale docierają do nas złe wiadomości, obrazy pełne przemocy. Nie ochrońmy dziecka przed nimi, ale porozmawiajmy o nich spokojnie i racjonalnie.

Presja społeczna i presja mediów
Niespełnienie wzorców pokazywanych w reklamach, filmach, magazynach, staje się przyczyną frustracji i złości także u dzieci.

Nadmierne wymagania rodziców, wychowawców lub nauczycieli
Chodzi tu przede wszystkim o powszechną dziś presję sukcesu. Dziecko zmuszane jest do spełniania nierzadko wygórowanych oczekiwań.

Poczucie winy
Często towarzyszy ono dzieciom, którym stawia się wygórowane oczekiwania, ciągle strofuje się je i poucza.

Sposób reagowania w sytuacji stresowej, może się różnić u poszczególnych osób, bowiem zależy od :

• wyposażenia genetycznego, osobowości, cech charakteru,
• dotychczasowych doświadczeń,
• funkcjonowania rodziny i aktualnej sytuacji życiowej. 

Dzieci z zaburzeniami równowagi procesów nerwowych, zarówno nadpobudliwe, jak i zahamowane, apatyczne i nieśmiałe, są z reguły mniej odporne na sytuacje trudne niż dzieci o zrównoważonym układzie nerwowym.

Z badań przeprowadzonych przez M. Tyszkową wynika, że dzieci lękliwe są mało odporne na sytuacje nowe, mniej twórcze, niewydolne w zadaniach wymagających samodzielności, w większym stopniu skłonne do trzymania się określonych schematów w działaniu. Poza tym wykazują większą skłonność do poczucia winy za błędy w zadaniach, niż dzieci mało lękliwe. Jak wynika z badań tej autorki, nieśmiałość i obawa przed kontaktami społecznymi, a także strach przed negatywną oceną powoduje zahamowanie aktywności dziecka i znacznie pogarsza możliwości pracy umysłowej, a tym samym obniża szansę osiągania dobrych postępów w nauce. Utrudnia dziecku nawiązywanie przyjaznych kontaktów z rówieśnikami, które mogłyby się przyczynić do zmniejszenia przykrego napięcia emocjonalnego i zwiększenia odporności na sytuacje społeczne.

Rozwojowi odporności psychicznej na sytuacje trudne sprzyjają niewątpliwie takie postawy rodzicielskie, jak: akceptacja, współdziałanie z dzieckiem, dawanie mu rozumnej swobody w granicach możliwych dla jego wieku, uznanie praw dziecka, związanych z jego potrzebami rozwojowymi oraz prawa do autonomii. Są to postawy zapewniające dziecku dobry kontakt z rodzicami, a zarazem pozwalające mu na zdobywanie doświadczenia w samodzielnej aktywności. Dla małych dzieci większość sytuacji jest nowa. Nie zdążyły one nauczyć się radzenia sobie z większością zadań, przed którymi będą stawać. Wszystko traktują bardzo poważnie i silnie się angażują w każde działanie. Gdy stają przed nowym wyzwaniem, np. nauką samodzielnego wdrapywania się po schodach, z pomocą przychodzi stres.  Zwiększa się poziom glukozy we krwi, dając mięśniom więcej energii, poprawia koncentracja na zadaniu, dzięki czemu zmniejsza się ilość popełnionych błędów i znika strach. Dzięki stresowi może się udać. Nie od razu, ale w końcu okaże się, że wysiłek się opłacał.

Zdarza się też tak, że mama bierze na ręce zestresowanego malucha i wnosi po schodach. I tak za każdym razem, choć dziecko jest coraz starsze. Mało odporne, gdyż dzięki rodzicom zdołało uniknąć wszelkiego stresu w swym dotychczasowym życiu.

Dobrze jest, gdy rodzice potrafią zapewnić dzieciom poczucie bezpieczeństwa i miłości, a zarazem stawiają im wymagania, które podwyższają wraz ze wzrostem możliwości małego człowieka. Stosując zarówno nagrody, jak i kary, nie chronią dzieci przed wszelkimi przykrościami i negatywnymi doświadczeniami, ale pomagają im w kształtowaniu odporności na stres. Rozsądnie stosowany system nagród i kar, z jednoczesnym otaczaniem dziecka miłością, życzliwością, przyczynia się do rozwoju jego aktywności i samodzielności. Dziecko nie jest nadmiernie chronione przed każdym wysiłkiem czy trudnością, może więc zdobyć odpowiednie doświadczenia w działaniu, nauczyć się pokonywać trudności. Dzięki pochwałom rodziców oraz przez swoją aktywność, zyskuje poczucie własnej wartości i wytwarza sobie obraz swoich realnych możliwości. Taka postawa rodzicielska sprzyja kształtowaniu się emocjonalnej odporności na sytuacje trudne.

Odporność psychiczną może dziecko osiągnąć jedynie stykając się z trudnościami i zdobywając doświadczenie w ich pokonywaniu. Sprawą o kluczowym znaczeniu w tym procesie jest opanowanie zdolności zachowania kontroli poznawczej nad sytuacją i nad własnymi reakcjami emocjonalnymi. Dezorganizacja zachowania się pod wpływem frustrującego i stresującego działania sytuacji trudnych może bowiem być rezultatem nie tyle siły emocji przez nie wzbudzonych , ile sposobu reagowania jednostki na własny stan emocjonalny. „To nie rzeczy tak bardzo niepokoją człowieka , lecz wyobrażenia o nich” (Epitet. ok. 50 – 138 n.e.). Dlatego też nadmierne chronienie przed trudnościami i stresem może być drogą wiodącą do ukształtowania jednostki psychicznie nieodpornej.

Naucz dziecko

Odpoczywać czynnie i biernie. Nie wolno lekceważyć podstawowych potrzeb, takich jak sen i właściwe odżywianie, a także zabawa. Co sprawia twojemu dziecku największą przyjemność? Jazda na rowerze, słuchanie muzyki? Wykorzystaj to, by pomóc mu w codziennym odprężeniu i odpoczynku.

Analizować niepowodzenia. Namów dziecko, żeby próbowało analizować swoje porażki. Nie pozwól mu się obwiniać. Postawa „jestem głupi, nigdy się tego nie nauczę“ do niczego nie prowadzi.

Anna Czajkowska
pedagog, logopeda
Logopedzi.pl