Kaszel u dziecka - rodzaje, przyczyny i leczenie

mgr Monika Zalewska-Biełło
dziennikarka, socjolożka, redaktorka babyboom.pl

Ostatnie zmiany: 4 listopada 2021

Kaszel u dziecka jest jednym z najczęstszych objawów, z jakimi rodzice zgłaszają się do lekarza. Jego główną przyczyną są infekcje wirusowe górnych dróg oddechowych towarzyszące przeziębieniu lub grypie. Jednak powodów, dla których dziecko kaszle, może być więcej. W ich ustaleniu pomocne jest określenie rodzaju kaszlu. Jak odróżnić kaszel suchy od mokrego? Jak go leczyć i kiedy iść do lekarza?

Rodzaje kaszlu u dziecka

Kaszel jest mechanizmem obronnym, a jednocześnie objawem, który może wskazywać na zajęcie układu oddechowego. Jego zadaniem jest oczyszczanie krtani, tchawicy i dużych oskrzeli z wydzieliny, ciał obcych oraz mikroorganizmów.

Odruch kaszlowy jest złożonym procesem, który zachodzi wskutek podrażnienia gałązek nerwu błędnego przez receptory kaszlowe znajdujące się w obrębie całego układu oddechowego. Tym samym kaszel może być zarówno zjawiskiem fizjologicznym, jak i objawem klinicznym różnych chorób. Sam w sobie chorobą nie jest.

- W grupie dzieci zdrowych kaszel jest zjawiskiem normalnym i fizjologicznym. Zdrowe dzieci mogą kasłać nawet kilkanaście razy na dobę, a u 5% populacji obserwuje się regularnie pojawianie się kaszlu w godzinach nocnych. [ź]

Kaszel, z uwagi na czasu trwania, dzieli się na:

ostry, nagły (trwający do 3 tygodni),
przewlekający się (trwający od 3 do 8 tygodni),
przewlekły (trwający dłużej niż 8 tygodni).

Biorąc pod uwagę charakter kaszlu wyróżnia się:

kaszel produktywny (wilgotny, z odkrztuszaniem),
kaszel nieproduktywny (suchy).

Kaszel suchy to tak zwany kaszel bezproduktywny. Nie towarzyszy mu odkrztuszanie wydzieliny. Kaszel mokry charakteryzuje się odkrztuszaniem gęstej wydzieliny (flegmy). Zwykle pojawia się po kaszlu suchym.

U dzieci obserwuje się również kaszel szczekający. Udziecka to kaszel gwałtowny i bardzo męczący. Towarzyszą mu zwykle problemy z oddychaniem, a podczas ataku skrzydełka nosa poruszają się podczas oddechu.

Kaszel u dziecka może być także napadowy. Jest wyczerpujący, ponieważ ma związek z napadami silnego kaszlu, który może trwać nawet kilka minut. Dziecko uspokaja się po nim powoli, ale ma przyspieszony oddech i jest zarumienione.

Suchy kaszel u dziecka przy infekcji

Kaszel suchy u dzieci może się pojawić z różnych powodów. Najczęściej ma podłoże infekcyjne. Zwykle odpowiadają za niego wirusy (wirusy paragrypy, rinowirusy, adenowirusy, wirus RSV, grypy typ A i B). Wywoływać go mogą również odpowiadać także bakterie, takie jak pałeczki krztuśca (Bordetella pertusis), które wywołują krztusiec (koklusz). Możliwy jest również tzw. krup o podłożu bakteryjnym (jedna z postaci błonicy) lub najczęstszy krup wirusowy, który wywołuje ostre zapalenie krtani i tchawicy lub podgłośniowe zapalenie krtani.

Zazwyczaj choroba zaczyna się od kataru, który spływa dziecku do gardła i podrażnia śluzówkę. Przyczyną kaszlu jest stan zapalny, który zaburza pracę gruczołów śluzowych. Dziecko kaszle, bo ma wysuszoną śluzówkę gardła, którą dodatkowo podrażnia spływająca do gardła wydzielina z nosa.

Kaszel na początku infekcji jest suchy, ma ostry charakter i jest bardzo męczący, duszący i uciążliwy. Zaburza dzienną aktywność, wybudza w nocy. Może towarzyszyć mu drapanie w gardle, nieżyt błony śluzowej nosa (katar), ostry i piekący ból gardła, spływanie flegmy po tylnej ścianie gardła z zatok, a także gorączka i inne symptomy świadczące o infekcji wirusowej. Zdarza się, ze suchy kaszel u dziecka jest tak silny, że skurcze mięśni oddechowych mogą wywołać wymioty na skutek wzrostu ciśnienia w jamie brzusznej.

Gdy pojawia się kaszel szczekający i krtaniowy, tzw. kaszel Kruppa, towarzyszy mu zwykle wysoka gorączka, a także duszność wdechowa i chrypka. Często obserwuje się tak zwany "stridor", czyli świst krtaniowy, a także bezdźwięczność (afonia).

Duszący suchy kaszel u dziecka występuje w przypadku przeziębienia, grypy, zapalenia oskrzeli, krtani i tchawicy. Kaszel szczekający może wskazywać na zapalenie krtani i tchawicy lub choroby zakaźne. Kaszel świszczący – na choroby krtani i płuc oraz astmę. Kaszel napadowy – na alergię, astmę i koklusz.

Inne przyczyny suchego kaszlu u dzieci

Wśród dzieci częstą przyczyną suchego kaszlu są alergie. Kontakt z alergenem, na które oskrzela reagują skurczem, skutkuje trudnościami w oddychaniu i uczuciem duszności. Nie towarzyszy mu wydzielane flegmy zalegającej w drogach oddechowych. Oprócz tego towarzyszyć kaszlowi alergicznemu może lejący się i wodnisty katar, łzawienie i zaczerwienienie oczu, a niekiedy również wysypka.

Suchy kaszel pojawia się także, gdy do oskrzeli dostanie się ciało obce. W ten sposób śluzówka oskrzeli reaguje na przykład na okruch chleba, który dostał się do dróg oddechowych. Kaszel jest odruchem, który pozwala oczyścić je ze wszystkiego, co drażni.

Niekiedy kaszel ma postać przewlekłą, która może towarzyszyć zapaleniu zatok czy astmie oskrzelowej. Jeszcze inną przyczyną nieproduktywnego kaszlu może być refluks(GERD). Wówczas cofająca się kwaśna treść pokarmowa drażni drogi oddechowe i stymuluje odruch kaszlowy. Niekiedy pojawia się także kaszel polekowy związany ze stosowaniem inhibitorów ACE (konwertazy angiotensynowej) stosowanych w leczeniu nadciśnienia tętniczego u dzieci.

Suchy kaszel może być również związany z gwałtowną zmianą temperatury powietrza lub intensywnymi zapachami podrażniającymi gardło (drażniąco może działać dym papierosowy, perfumy czy środki chemiczne).

U dzieci może pojawić się także kaszel psychogenny, to jest suchy kaszel na tle nerwicowym. może towarzyszyć okresu szkolnemu. Napady suchego kaszlu psychogennego nie występują np. podczas mówienia.

Mokry kaszel u dziecka

Po kilku dniach suchy kaszel zastępuje kaszel mokry. Manifestuje się, gdy pojawia się wydzielina, a zalegający śluz podrażnia gardło i wywołuje odruch kaszlu. Charakteryzuje go konieczność odkrztuszenia wydzieliny, która pojawia się po 2-3 dniach infekcji. Organizm, dzięki odruchowi kasłania, próbuje pozbyć się gęstego śluzu, który zgromadził się w drogach oddechowych.

Częstą konsekwencją utrzymującego się kaszlu mokrego jest zapalenie zatok przynosowych. Dlatego tak ważne jest, aby zacząć łagodzić objawy w początkowym stadium choroby.

Często po przebytej chorobie kaszel utrzymuje się przez kilka tygodni. Jest to tzw. kaszel poinfekcyjny.

Co na suchy kaszel u dziecka?

Leczenie suchego kaszlu u dzieci zależy od jego przyczyny. W czasie infekcji lekami z wyboru są preparaty przeciwkaszlowe, które zawierają różne substancje czynne. W łagodzeniu kaszlu alergicznego stosuje się leki na alergię i przeciwkaszlowe bez środków sekretolitycznych, wykrztuśnych czy mukolitycznych.

Ze względu na to, iż u małych dzieci często występują nawracające infekcje wirusowe z objawami kaszlu, zaleca się podawanie syropów wyprodukowanych na bazie roślinnych ekstraktów i witamin. Syropy naturalne nie zawierają w swoim składzie drażniących konserwantów, alkoholu, barwników oraz zbędnych aromatów i substancji słodzących. Ponadto, w przeciwieństwie do substancji chemicznych, nie wywołują skutków ubocznych.

Zaleca się więc naturalne produkty o prostym składzie, dostępne w aptekach bez recepty. To na przykład syrop na kaszel prawoślazowy, który nawilża drogi oddechowe i łagodzi podrażnienia, a także chroni przed czynnikami drażniący błonę śluzową gardła lub syrop na bazie porostu islandzkiego. Niektórzy rodzice podają także syropy homeopatyczne.

Mokry kaszel u dziecka - leczenie

Ponieważ przyczyną mokrego kaszlu u dziecka jest zalegająca w drogach oddechowych wydzielina, leczenie będzie koncentrowało się na działaniach ułatwiających usunięcie w flegmy. W tym celu sprawdzą się leki na kaszel mokry, takie jak:

leki wykrztuśne (sekretolityczne), które zwiększają nawodnienie i objętość wydzieliny, a także zmniejszają jej lepkość. To sprawia, że usunięcie z dróg oddechowych jest łatwiejsze. Podobne działanie ma również inhalacja z soli hipertonicznej (3-7%).
leki rozpuszczające wydzielinę (mukolityczne), dzięki czemu zmniejszają lepkość wydzieliny w drogach oddechowych.
leki normalizujące wydzielanie śluzu (mukoregulatory). Preparaty przywracają prawidłową ilość i skład wydzieliny w drogach oddechowych.
leki pobudzające transport zalegającej wydzieliny (mukokinetyczne), ułatwiając w ten sposób odkrztuszanie.

Należy pamiętać, aby leków ułatwiających odkrztuszanie wydzieliny dla dzieci nie stosować na noc, ponieważ pobudzają kaszel. Ważne jest także picie zwiększonej ilości płynów w trakcie stosowania leków wykrztuśnych, aby rozrzedzić flegmę i ułatwić jej usunięcie.

Można także sięgać po naturalne preparaty dostępne w aptekach bez recepty, które wspomagają leczenie mokrego kaszlu u dziecka. Większość z nich zawiera takie składniki ja lipa, tymianek, prawoślaz, syropy z wyciągiem z bluszczu pospolitego, korzenia pelargonii afrykańskiej, jeżówki purpurowej czy porostu islandzkiego.

Na kaszel suchy czy mokry, który towarzyszy infekcji wirusowej, nie podaje się antybiotyków. Zdecydowanie nie przyspieszy to ustąpienia objawów oraz nie zapobiegnie przeniesieniu się wirusa na inne osoby. Ponadto niewłaściwe stosowanie antybiotyków może spowodować, że w przyszłości nie będą one skuteczne i nie pomogą dziecku, kiedy będą mu naprawdę potrzebne.

Jeśli objawom kaszlu towarzyszy gorączka powyżej 38,5°C należy podać dziecku preparat z paracetamolem, gdyż nie zbija zbyt silnie temperatury ciała dziecka, dzięki czemu obniża gorączkę skutecznie, ale nie gwałtownie. Dodatkowo należy regularnie kontrolować temperaturę ciała oraz podawać dziecku duże ilości płynów.

Domowe sposoby na kaszel u dziecka

Zarówno na suchy, jak i kaszel mokry u dzieci sprawdzają się także domowe sposoby. Kluczowe jest nawilżanie powietrza w domu. Suche powietrze o wysokiej temperaturze wysusza błony śluzowe i może stymulować odruch kaszlu.

Pomocne są nawilżacze powietrza. Jeżeli takiego nie posiadasz, powieś na kaloryferze pojemniki z wodą albo mokre ręczniki, a na łóżeczku mokre pieluchy. Możesz też nalać do wanny gorącej wody i przez kilka minut posiedzieć z dzieckiem w łazience.

Zadbaj, by maluch dużo pił. Podawaj wodę, a także herbatę z sokiem malinowym czy sparzonym miodem i cytryną. Trzylatkowi możesz podać miód naturalny i napar z imbiru, który nawilża śluzówkę.

Pomóc może także syrop z cebuli, który ma działanie wykrztuśne, antybakteryjne i ułatwia pozbywanie się wydzieliny z dróg oddechowych. Jak go zrobić? Cebulę pokój, zalej miodem, poczekaj kilka godzin. Kiedy pojawi się sok, podawaj go dziecku 3 do 5 razy dziennie.

Innym specyfikiem jest domowy syrop z sosny czy ziołowe napary z surowców śluzowych, takich jak na przykład jak lipa czy siemię lniane (kisiel, który powstaje po zaparzeniu siemienia lnianego mielonego, możesz dosłodzić miodem).

Pomocna może być także inhalacja lub nebulizacja z soli fizjologicznej bądź innych mieszanek wziewnych np. z kwasem hialuronowym. Jeśli nie masz inhalatora, wlej do miski gorącą wodę, dodaj do niej kilka kropel olejku eukaliptusowego i posadź dziecko nad miską, okrywając jego głowę ręcznikiem. Możesz ją równiez postawić w bezpiecznej odległości od łóżeczka. Jeśli dziecko nie jest uczulone, możesz dodać olejek tymiankowy, eukaliptusowy albo przygotować napar z ziół.

Gdy dziecko ma mokry kaszel, delikatnie - dłonią ułożoną w łódeczkę - oklepuj jego plecy. To ułatwia odrywanie się wydzieliny. Niemowlę ułóż sobie na kolanach tak, by główka znajdowała się nieco niżej niż pupa. Starsze dziecko może leżeć w łóżeczku. Oklepywanie zaczynaj od końca żeber w kierunku ramion. Czynność tę powtarzaj kilka razy dziennie.

Aby dziecku lepiej się spało, podłóż pod główkę dodatkowe poduszki. Pozycja półsiedząca spowoduje, że zmniejszy się spływanie z nosa śluzu na tylną ścianę gardła, co ułatwi odkrztuszanie.

Bardzo ważne jest także dbanie o drożność nosa. W tym celu warto stosować krople lub spray do nosa dla dzieci z roztworem soli fizjologicznej. Pomocne są także inhalacje i aspiratory kataru na zatkany nosek.

Kiedy iść z dzieckiem do lekarza?

Pamiętaj, że domowe sposoby na kaszel możesz stosować tylko wtedy, gdy choroba ma łagodny przebieg i poza przeziębieniem maluchowi nic nie dolega. Zbagatelizowanie objawów kaszlu może prowadzić do nadkażenia bakteryjnego i poważniejszych powikłań.

Kiedy należy niezwłocznie wybrać się do lekarza? Spotkania z pediatrą wymaga sytuacja, gdy:

kaszel występuję u niemowląt i małych dzieci (ze względu na liczne przyczyny kaszel u małego dziecka zawsze wymaga konsultacji z lekarzem),
dziecko kaszle dłużej niż tydzień,
kaszel jest bardzo wyczerpujący, lub jego napady są częste,
oprócz kaszlu występują również inne objawy, takie jak: trudności w oddychaniu, przyspieszony oddech czy wysoka gorączka,
dziecko ma nagły, szczekający kaszel.

W przypadku kaszlu utrzymującego się powyżej 8 tygodni wymaga zebrania dokładnego wywiadu oraz zbadania przez lekarza, który w zależności od podejrzewanej przyczyny zleca badania dodatkowe.