Lęk separacyjny. Jak pomóc dziecku na kolejnych etapach życia?

Co to jest lęk separacyjny?

Lęk separacyjny, czyli obawa dziecka przed rozłąką z bliską osobą, najczęściej mamą, to jeden z etapów w rozwoju dziecka. Pojawia się, gdy rozwija się duże przywiązanie malucha do mamy. Wynika zaś z tego, że nie potrafi on zrozumieć, że gdy mama znika, nie znaczy to, że przestaje istnieć, nie znika na zawsze.

Normatywny lęk separacyjny pojawia się między 8. a 24. miesiącem życia, ze szczytem około 13. miesiąca życia i spadkiem powyżej 30. miesiąca życia.

- Lęk separacyjny nie jest na pewno żadnym zaburzeniem. Jest prawidłową fazą rozwoju i świadczy o tym, że wieź, która powstaje między opiekunem i dzieckiem, jest na tyle stabilna, że może pełnić ważne funkcje ochronne. Dziecko wyróżnia osobę, do której jest przywiązane, spośród innych. Woli mamę od innych osób i jest to zdrowe i potrzebne w tym momencie jego rozwoju. Agnieszka Stein

Niemowlęta i małe dzieci są uzależnione od kontaktu z opiekunami. Bliskość mamy czy taty daje im poczucie bezpieczeństwa, a jego brak wywołuje stan zagrożenia. To naturalne. Wraz z wiekiem i rozwojem dziecka lęk separacyjny zanika.

Przyczyny lęku separacyjnego u dzieci

Nie istnieje jedna przyczyny pojawienia się lęku separacyjnego. To, co go wyzwala, dokładnie tak, jak czas trwania i intensywność tego etapu życia, to kwestia indywidualna.

Nie bez znaczenia są czynniki środowiskowe, ale i genetyczne. Psycholodzy, próbując wyjaśnić podłoże zjawiska, skłaniają się ku „skłonnościom” osobowościowym, wrodzonym predyspozycjom do przeżywania lęku oraz matczynemu przenoszeniu swojego lęku na dziecko.

Przyczyną separacyjnego zaburzenia lękowego może być zbyt symbiotyczny związek matka-dziecko, strata osoby bliskiej czy separacja, zaburzenia lękowe u rodziców czy istotna zmiana w życiu dziecka: zmiana przedszkola czy miejsca zamieszkania.

Objawy lęku separacyjnego

Główną cechą lęku separacyjnego jest silny, nieuzasadniony lęk przed rozłąką z osobą, do której dziecko jest najbardziej przywiązane, najczęściej z matką.

Niektóre dzieci lęk separacyjny przechodzą spokojnie, inne intensywnie, wręcz histerycznie. Przeżywany strach wyraża się w zachowaniu i reakcjach dziecka. Pojawiają się także objawy somatyczne.

Najczęściej u dzieci obserwuje się niepokój, nadwrażliwość i drażliwość, nerwowość i złość, a także płacz czy krzyk. Typowa jest nieśmiałość i brak pewności siebie.

Ponieważ lęk pobudza układ współczulny, obserwuje się przyspieszony oddech oraz bicie serca, nadmierne ślinienie się i wzmożoną potliwość, a także zaczerwienienie lub bladość skóry. Pojawia się napięcie mięśni lub napady paniki, możliwe są bóle brzucha czy kolka jelitowa.

U niektórych dzieci lęk separacyjny może manifestować się strachem przed ciemnością czy spaniem w swoim łóżku, stąd pojawiają się nagminne, nocne wędrówki do pokoju rodziców w nocy. Pojawiają się także trudności z zasypianiem i snem (przerywany sen, koszmary senne).

Lęk separacyjny: 3. miesiąc życia

Noworodki i niemowlęta w ciągu pierwszych 2 do 3 miesięcy życia zwykle nie mają problemu z przebywaniem w pobliżu innych osób niż mama czy tata. W wieku 3 miesięcy to się zmienia. Zmysły dziecka - wzrok, słuch, węch i dotyk - są rozwinięte na tyle, że pozwalają dostrzec różnice między rodzicami, bliskimi i domownikami a innymi ludźmi.

- Maluch wie, jak wyglądasz, jaki masz ton głosu, jak je dotykasz i trzymasz. Kojarzy cię się z bezpieczeństwem, przyjemnością, byciem tulonym czy karmionym.

W tym wieku reakcja dziecka na nowe twarze zmienia się. Nieznajoma osoba może sprawić, że pojawia się dyskomfort, a nawet niepokój. Niektóre dzieci reagują na nową osobę silniej niż inne. To zależy od tego, jak bardzo są wrażliwe. Nie bez znaczenia jest, czy dziecko w pierwszych miesiącach życia wchodziło w interakcje z innymi ludźmi, czy przebywało jedynie w towarzystwie rodziców.

Lęk separacyjny u dziecka w 6-12 miesiąc życia

W wieku 6. miesięcy większość dzieci nauczyła się akceptować obecność nowych ludzi, nie ma tak dużego niepokoju w stosunku do obcych. W tym wieku dzieci wykształciły już silny obraz mentalny swoich rodziców. Dzięki temu czują się komfortowo i bezpiecznie.

Pierwszy kryzys przywiązaniowy pojawia się w drugiej połowie pierwszego roku życia. Zwykle strach przed rozłąką narasta między 7. a 9. miesiącem życia. Często jego objawem jest płacz, smutek i strach, gdy w pobliżu nie ma mamy. Podobne reakcje towarzyszą pojawieniu się w otoczeniu kogoś obcego lub osoby, którą dziecko widuje rzadko.

Dobra wiadomość jest taka, że pojawienie się około 8. miesiąca życia lęku przed obcymi oraz między 7. a 12. miesiącem życia lęku separacyjnego świadczy o prawidłowym rozwoju emocjonalnym malucha. Ten etap w rozwoju dziecka powinien minąć po kilku miesiącach.

Lęk separacyjny: dziecko w wieku 12 - 24 miesiące

W wieku od 12. do 24. miesięcy dzieci zaczynają odkrywać świat samodzielnie, z dala od rodziców. Na początku robią to przez krótki czas, nie tracąc z oczu rodzica. Mama czy tata to bezpieczna przystań. Kiedy dziecko znajdzie się dalej od rodziców i zdaje sobie sprawę, że ci są poza zasięgiem wzroku, może się bać i płakać.

Specjaliści twierdzą, że jeśli chodzi o lęk separacyjny, jego okres kulminacyjny trwa od skończenia przez dziecko 1,5 roku do momentu, gdy ma mniej więcej 2,5 roku. Lęk separacyjny w 2. roku życia obserwuje się u wielu maluchów.

Lęk separacyjny u starszych dzieci

W wieku od 2 do 4 lat dzieci stają się mniej wrażliwe na rozłąkę z rodzicami. W tym wieku może zapuszczać się dalej od rodziców, nie denerwując się. Poziom komfortu zależy od tego, jak bardzo jest wrażliwe i żądne przygód. Wpływ na samopoczucie mają również doświadczenia dziecka i styl rodzicielski jego rodziców (spokojny czy niespokojny).

Generalnie im starsze jest dziecko, tym mniej odczuwa lęk przed rozstaniem. Zdarza się jednak, że lęk separacyjny jest przesunięty w czasie lub może się nasilić u 2- albo 3-latków. Dzieje się tak zwłaszcza w rodzinach, w których dziecko przebywa głównie z matką, brakuje oparcia ze strony innych bliskich osób.

Dzieci odczuwają silniejszy lęk separacyjny, gdy zaczynają uczęszczać do przedszkola lub gdy zachodzą jakieś zmiany, takie jak przeprowadzka czy rozstanie rodziców. Niewielkie nasilenie lęku separacyjnego w wieku przedszkolnym świadczy o prawidłowym rozwoju emocjonalnym i ustępuje po kilku minutach od rozstania. Jak długo może pojawiać się lęk separacyjny? Płacz lub napady złości w reakcji na rozstanie mogą utrzymywać się do 4. roku życia dziecka.

Jak oswoić lęk separacyjny małych dzieci?

Okres lęku separacyjnego dla większości rodziców jest sporym wyzwaniem. Wielu z nich ma wrażenie, że z dnia na dzień dziecko zmienia się, za wszelką cenę starając się być cały czas przy rodzicu. To trudne.

Jak sobie radzić z lękiem separacyjnym? Najważniejsze, by dziecku, które się z nim boryka, zapewnić poczucie bezpieczeństwa, nie szczędzić czułości oraz uwagi. Nie mniej ważne jest zachowanie spokoju przez dorosłych. Co robić?

Informuj dziecko o rozstaniu. Powiedz o nim wcześniej, by mogło się przygotować. Możesz dodać, gdzie idziesz czy co będziesz robić. Powiedz, kiedy wrócisz (gdy maluch zje kolację czy gdy skończy się jego ulubiona bajka). Dbaj o to, by dotrzymać słowa. Wracaj do domu wtedy, kiedy dziecko tego oczekuje. To pomaga mu czuć się bezpiecznie.

Sprawdzają się także małe rytuały związane z rozstaniem. Może to być buziak i przytlenie. Najważniejsze, by pożegnać się szybko, ale i pewnie, bez przeciągania rozstania. Kluczowe jest wzmocnienie w maluchu poczucia bezpieczeństwa oraz zapewnienie, że nic złego się nie dzieje, gdy rodzica nie ma w zasięgu wzroku.

Wyjście z domu w czasie, gdy dziecko jest czymś zajęte, w celu uniknięcia jego płaczu, może być kuszące. Czy jest skuteczne? Wręcz przeciwnie. Mały człowiek, jak każdy, nie lubi niemiłych niespodzianek i sytuacji, które sprawiają, że traci grunt pod nogami oraz poczucie bezpieczeństwa. Gdy mama znika z pola widzenia, dziecko czuje dyskomfort. Gdy nie przychodzi pomimo wołania i poszukiwań, poczucie bezpieczeństwa pryska jak bańka mydlana.

Pokaż dziecku, że wiesz, kiedy czuje się niespokojne i uspokój go. Staraj się nie reagować lękiem. Najlepszym sposobem, aby zapewnić poczucie bezpieczeństwa, nie tylko w sytuacji związanych z nieobecnością matki, jest reagowanie w spokojny, rzeczowy sposób.

Dobrze, jeśli dziecko po rozstaniu z mamą czy tatą może przebywać w znajomym otoczeniu. Jeśli to niemożliwe (zostaje u niani czy w przedszkolu), dobrze by miało przy sobie znane przedmioty (kocyk, maskotka).

Osoba, która będzie zajmować się maluchem w trakcie nieobecności rodziców, powinna zająć je ciekawą zabawą, by odciągnąć myśli od zniknięcia mamy czy taty.

Ważne jest, by trzymać dziecko z dala od sytuacji, które mogą wywoływać niepokój i stres, ale i nie chronić go w przesadny sposób. Warto mieć świadomość, że radzenie sobie rozstaniem czy stratą (nawet chwilową) jest tym, czego każdy musi się nauczyć w życiu.

Dbaj o przewidywalny rytm dnia. Przestrzegaj pór drzemek i posiłków. Zadbaj o aktywności, rutynę i rytuały oraz higieniczny tryb życia. Staraj się nie pozwalać dziecku oglądać telewizji przez długi czas, ponieważ może to być źródło napięcia i niepokoju.

To bardzo ważne, aby być z dzieckiem blisko. Nie wolno jednak zapominać o dawaniu mu przestrzeni i poczucia niezależności. Jak przekonują i podkreślają specjaliści - dzieci, które mają bezpieczną więź ze swoimi rodzicami, w dorosłym życiu łatwiej budują związki oparte na równowadze między dystansem, niezależnością i bliskością.

Aby etap lęku separacyjnego przeszedł bezproblemowo, ważne jest, by od początku dzieckiem opiekowały się różne osoby, nie tylko mama. Przyzwyczajaj niemowlaka, że czasem wychodzisz i zostaje z nim tata, babcia czy opiekunka.

Staraj się nie okazywać niepokoju. Jeśli bardzo się martwisz, nastrój może się udzielić także maluchowi. Myślenie, że coś jest nie tak, to dla niego powód do lęku i zmartwieni.

Pozwól dziecku ryzykować i eksperymentować, aby nauczyło się, że można próbować nowych rzeczy i podejmować małe ryzyko. Gdy masz pewność, że nic mu nie grozi, zachęcaj do samodzielnego poznawania świata.

Jeśli masz pewność, że dziecko jest bezpieczne, pozwól na płacz. Ucz je, że są w życiu chwile, w których czujemy się smutni, rozczarowani, rozżaleni czy zdenerwowani. Warto o emocjach rozmawiać, uczyć je rozpoznawać, a i pokazywać, jak sobie z nimi radzić. Warto przy tym stawiać granice i wspominać o szanowaniu innych oraz ich uczuć.

Mów o sukcesach dziecka. Doceniaj jego starania i osiągnięcia. Dawaj do zrozumienia, że cieszy cię coraz większa samodzielność i coraz większa dojrzałość.

Kiedy zacząć się martwić? Kiedy lęk separacyjny powinien niepokoić?

Do pewnego poziomu lęk przed rozłąką jest naturalny. Formę zburzeń przybiera wówczas, gdy irracjonalny, niezwiązany z rzeczywistym zagrożeniem niepokój dezorganizuje życie dziecka.

Zdarza się, że objawy lęku separacyjnego są bardzo intensywne lub utrzymują się tak długo, że nie pozwalają dziecku oraz jego bliskim na prawidłowe funkcjonowanie. Jeżeli reakcje młodego człowieka, który przeżywa lęk separacyjny, są zbyt nasilone, pojawiają się zbyt często lub jeżeli ten etap trwa zbyt długo, warto skonsultować się ze specjalistą.

Psycholog dziecięcy zbada indywidualne aspekty funkcjonowania dziecka i rodziny oraz zaproponuje dostosowane do potrzeb metody radzenia sobie z trudnościami. Udzieli także dokładniejszych informacji na temat rozwoju malucha.

Wczesne zdiagnozowanie zaburzenia lękowego i zastosowanie właściwych metod leczenia jest ważne, ponieważ pozwala przywrócić dziecku możliwość prawidłowego rozwoju i przynieść spokój zarówno jemu, jak i jego bliskim.