Opóźniony rozwój mowy u dziecka – kiedy się martwić i jak wspierać malucha?

Opóźniony rozwój mowy rozpoznaje się, gdy dziecko rozwija zdolność mowy i języka wolniej niż jego rówieśnicy. Dotyczy to zarówno rozumienia mowy (kompetencji receptywnych), jak i jej ekspresji (kompetencji ekspresywnych). ORM może obejmować ograniczony zasób słownictwa, trudności z budowaniem zdań czy nieprawidłową artykulację.

Jakie są normy rozwoju mowy?

Nie każde dziecko rozwija się w tym samym tempie, niemniej warto być wyczulonym na pewne sygnały. Co powinno umieć dziecko w 1., 2., 3. roku życia? Czym różni się rozwój mowy u chłopców i dziewczynek?

Normy rozwoju mowy – co powinno umieć dziecko na poszczególnych etapach?

Rozwój mowy u dzieci przebiega stopniowo i jest zależny od wielu czynników, takich jak rozwój neurologiczny, słuch, środowisko oraz indywidualne predyspozycje. Oto ogólne normy dla kolejnych lat życia:

1. rok życia (etap prelingwalny – przedmowny)

• 0-3 miesiące – głużenie (wydawanie przypadkowych dźwięków, np. „eee”, „aaa”),
• 4-6 miesięcy – gaworzenie (powtarzanie sylab, np. „ba-ba”, „da-da”),
• 7-12 miesięcy – pierwsze proste słowa (np. „mama”, „tata”), rozumienie podstawowych gestów i mimiki.

2. rok życia (etap wyrazu)

• dziecko rozumie proste polecenia, np. „daj misia”,
• używa około 50 słów (choć nie wszystkie są wymawiane poprawnie),
• zaczyna tworzyć proste dwuwyrazowe wypowiedzi, np. „mama am” (mama je),
• wskazuje na przedmioty i nazywa je.

3. rok życia (etap zdania)

• słownictwo rozszerza się do 200-300 słów,
• tworzy proste zdania (np. „Chcę pić”),
• zadaje pytania („Co to?”, „Gdzie jest?”),
• poprawia się artykulacja, choć niektóre głoski mogą być jeszcze realizowane, nieprawidłowo (np. zamiast „r” – „l”).

Uwaga! Warto pamiętać, że różnice te są uśrednione i każde dziecko rozwija się indywidualnie. Niemniej jeśli po 3. roku życia dziecko ma znaczne trudności z mową, warto skonsultować się ze specjalistą.  

Rozwój mowy u chłopców i dziewczynek – różnice

Dziewczynki zwykle zaczynają mówić wcześniej niż chłopcy, mają też większy zasób słów na wcześniejszych etapach. Budują zdania szybciej i chętniej nawiązują kontakt werbalny
Chłopcy częściej mają opóźnienie w rozwoju mowy (nawet o kilka miesięcy) i trudności z artykulacją. Mogą preferować komunikację niewerbalną (gesty, wskazywanie).

Jakie mogą być przyczyny opóźnionego rozwoju mowy u dzieci? Może to wynikać z różnych czynników, zarówno biologicznych, jak i środowiskowych. 

Czynniki biologiczne - genetyczne, neurologiczne, zdrowotne

Jeśli chodzi o czynniki biologiczne, opóźnienia w rozwoju mowy mogą być związane z:

• genetyką, co oznacza, że bywają dziedziczne. Jeśli w rodzinie występowały podobne trudności, istnieje większe ryzyko ORM u dziecka,
• zaburzeniami neurologicznymi, takimi jak mózgowe porażenie dziecięce, autyzm, padaczka,   
• niedojrzałością ośrodkowego układu nerwowego,
• problemów ze słuchem..

Opóźniony rozwój mowy u dziecka może być konsekwencją takich patologii w obrębie narządu słuchu, jak:

• niedosłuch, który powoduje trudności w odbiorze dźwięków mowy, co prowadzi do ograniczonego zasobu słów i problemów z artykulacją,
• infekcje uszu (np. przewlekłe zapalenie ucha środkowego), mogące okresowo osłabiać słuch i spowalniać rozwój mowy,
• wrodzona lub nabyta wada słuchu, co wymaga diagnozy audiologicznej i często aparatów słuchowych lub terapii.

Czynniki środowiskowe - wpływ środowiska i sposób komunikacji w rodzinie

Opóźniony rozwój mowy u dziecka wiąże się także z czynnikami środowiskowymi. Może być to skutek:

• braku odpowiedniej stymulacji językowej. W sytuacji, gdy dziecko rzadko słyszy mowę dorosłych, nie ma wystarczających bodźców do nauki języka. Rodzice odgrywają kluczową rolę w rozwoju mowy, tworząc odpowiednie warunki do nauki poprzez aktywną interakcję i stymulację językową w codziennym życiu. Warto o tym pamiętać nie tylko wtedy, gdy pojawiają się trudności,
• małej liczby interakcji społecznych. Maluchy, które mają ograniczony kontakt z rówieśnikami lub dorosłymi, mogą rozwijać mowę wolniej.
• nadmiernego korzystania z ekranów (telewizja, tablet, smartfon). Dzieci uczą się mówić poprzez aktywną komunikację, której nie zastąpi pasywne oglądanie bajek czy filmów. Brak rozmów i kontaktu z bliskimi może prowadzić do ubogiego słownictwa i trudności w budowaniu zdań.

Opóźniony rozwój mowy a dwujęzyczność

Specjaliści zwracają uwagę na jeszcze inny aspekt opóźnień w rozwoju mowy - dwujęzyczność. Ta sama w sobie nie powoduje opóźnionego rozwoju mowy, ale może sprawić, że dziecko będzie potrzebowało więcej czasu na opanowanie obu języków. Dlaczego? 

Przede wszystkim trzeba pamiętać, że u dzieci dwujęzycznych rozwój mowy może przebiegać nieco inaczej niż maluchów, które na co dzień posługują się wyłącznie jednym językiem.
mogą mieć mniejszy zasób słów w każdym z języków oddzielnie, ale suma ich słownictwa zazwyczaj odpowiada normie. 

Naturalny proces przyswajania języków obejmuje:

• początkowe mieszanie języków – normalny etap, który zanika z wiekiem,
• różne tempo przyswajania – dziecko może lepiej mówić w jednym języku, ale rozumieć obydwa,
• przejściowe trudności w budowaniu zdań, wynikające z przetwarzania dwóch systemów językowych.

Opóźnienie w mowie u dzieci dwujęzycznych rozpoznaje się, gdy:

• dziecko mówi znacząco mniej niż rówieśnicy (np. w wieku 2 lat ma mniej niż 50 słów),
• nie rozumie poleceń ani nie komunikuje się gestami,
• obserwuje się brak postępów w rozwoju mowy w obu językach.

Gdy obserwuje się opóźniony rozwój mowy u dziecka, należy podjąć odpowiednie działania, czyli skonsultować się ze specjalistą. Pomóc może logopeda, neurologopeda, audiolog i psycholog. Kluczowa jest odpowiednia diagnoza, co pomoże wykluczyć inne przyczyny problemów językowych oraz wdrożyć odpowiednią terapię. Wczesne rozpoznanie i wsparcie mogą znacząco poprawić rozwój mowy dziecka i komfort funkcjonowania tak malucha, jak i jego bliskich. Kiedy udać do specjalisty? Jeśli mowa dziecka rozwija się znacząco wolniej niż przewiduje norma lub malucha po ukończeniu 3. roku życia nie widać poprawy.

Po czym poznać opóźniony rozwój mowy?

O opóźnionym rozwoju mowy mówi się, gdy rozwój komunikacji dziecka jest opóźniony o co najmniej 6 miesięcy w stosunku do normy wiekowej. Może to przejawiać się ograniczonym zasobem dźwięków i słów, a także trudnościami w rozumieniu mowy osób z otoczenia.

Jakie są sygnały alarmowe w rozwoju mowy dziecka? 

1. Pierwszy rok życia – brak reakcji na dźwięki i głużenia

• nie reaguje na dźwięki i głos bliskich,
• nie uśmiecha się w odpowiedzi na mowę dorosłych,
• nie gaworzy (np. „ba-ba”, „da-da”) około 6. miesiąca,
• nie podejmuje prób naśladowania dźwięków.

2. Drugi rok życia – brak pierwszych słów

• nie mówi nawet pojedynczych słów, takich jak „mama”, „tata”, „daj”,
• nie reaguje na proste polecenia, np. „chodź tu”, „daj misia”,
• nie wskazuje przedmiotów palcem ani nie próbuje komunikować się gestami,
• nie wykazuje zainteresowania naśladowaniem dźwięków i mowy dorosłych.

3. Trzeci rok życia – ubogi zasób słów i brak łączenia wyrazów

• mówi mniej niż 50 słów,
• nie łączy słów w proste zdania, np. „mama am” (mama je),
• nie zadaje prostych pytań („co to?”, „gdzie?”),
• mowa jest niezrozumiała nawet dla bliskich,
• często zamiast mówić, komunikuje się gestami.

4. Po 3. roku życia – niewyraźna i uboga mowa

• nie buduje zdań o poprawnej strukturze,
• mówi w sposób trudny do zrozumienia dla osób spoza rodziny,
• nie interesuje się rozmową i komunikowaniem z innymi dziećmi,
• pomija wiele głosek, zastępuje je innymi lub mówi bardzo niewyraźnie,
• nie wykazuje postępu w rozwoju mowy.

Opóźniony rozwój mowy u dziecka może być samodzielnym problemem lub sygnalizować inne zaburzenia rozwojowe. Jednocześnie nie każda nieprawidłowość w tym zakresie oznacza poważny problem. To dlatego zawsze, gdy pojawiają się wątpliwości bądź niepokój, warto skonsultować się ze specjalistą, który albo wykluczy zaburzenie, albo wdroży odpowiednie postępowanie.

Najczęściej opóźnienie w rozwoju mowy diagnozuje się u dzieci w wieku 2–3 lat, gdy słownictwo i zdolności komunikacyjne nie odpowiadają normom wiekowym. Bardzo ważne na tym etapie jest różnicowanie, to jest wykluczenie innych nieprawidłowości. 

Jakie są różnice między opóźnionym rozwojem mowy a innymi zaburzeniami mowy i języka?

Opóźniony rozwój mowy wynika z czynników genetycznych, neurologicznych lub słuchowych, a czasem z braku odpowiednich bodźców językowych. Cechuje się, a i różni się od innych zaburzeń tym, że dziecko rozwija mowę później niż rówieśnicy (przebieg procesu jest typowy, tylko wolniejszy). Po odpowiedniej stymulacji nadrabia zaległości. 

Specyficzne zaburzenie językowe (SLI/DLD – Developmental Language Disorder)

• Dziecko ma trudności nie tylko z wymową, ale także z gramatyką i strukturą języka.
• Problemy utrzymują się mimo braku innych deficytów (np. intelektualnych czy słuchowych).
• Nie jest to tylko opóźnienie – język rozwija się w sposób nietypowy.

Dyslalia (wady wymowy)

• Dotyczy nieprawidłowej artykulacji dźwięków (np. seplenienie, rotacyzm).
• Nie jest związana z opóźnieniem w rozwoju całej mowy.

Afazja dziecięca

• Uszkodzenie struktur mózgowych prowadzi do utraty lub poważnych zaburzeń mowy.
• Może dotyczyć zarówno rozumienia, jak i ekspresji języka.

Mutyzm

• Dziecko nie mówi w określonych sytuacjach (np. mutyzm wybiórczy – dziecko mówi w domu, ale nie w szkole).
• Może mieć podłoże emocjonalne lub psychologiczne.

Niedosłuch

Opóźnienie mowy może wynikać z problemów ze słuchem, które ograniczają odbiór bodźców językowych.

Spektrum autyzmu (ASD)

• Opóźnienie lub brak rozwoju mowy często idzie w parze z trudnościami w komunikacji społecznej.
• Charakterystyczne mogą być echolalie (powtarzanie słów), problemy z intonacją i pragmatyką języka.

Specjalista, po rozpoznaniu problemu, może zalecić terapię logopedyczną, która jest dostosowana do wieku i opiera się na zabawie. Na czym polega?

Logopeda stosuje gry słowne, rymowanki, śpiew, zabawy ruchowe i ćwiczenia artykulacyjne. Dziecko może też słuchać bajek, opisuje obrazki, naśladuje dźwięki i bawi się w nazywanie przedmiotów. W razie potrzeby stosuje się ćwiczenia aparatu mowy (np. dmuchanie piórek, ćwiczenia języka). Jeśli problem wynika z niedosłuchu, konieczna jest współpraca z audiologiem.

Uwaga! Im wcześniej rozpocznie się terapia, tym lepsze efekty. Warto pamiętać, że mowa rozwija się najlepiej w pierwszych latach życia.

Opóźnienia mowy – czy terapia logopedyczna zawsze jest konieczna?

Terapia logopedyczna nie zawsze jest konieczna, jeśli dziecko wykazuje jedynie niewielkie opóźnienie mowy, ale robi postępy i rozumie mowę. W niektórych przypadkach wystarczy odpowiednia stymulacja językowa w domu.

Wsparcie logopedy jest konieczne, gdy problemy z mową są znaczące i utrzymują się dłużej. Podjęcie szybkich działań jest wskazane, gdy:

• dziecko w wieku 12 miesięcy nie reaguje na mowę i nie gaworzy,
• dwulatek nie mówi pierwszych słów lub ma bardzo ograniczony zasób słów,
• trzylatek mówi niezrozumiale, nie buduje zdań lub ma trudności ze zrozumieniem poleceń,
• dziecko unika komunikacji lub zamiast mówić, posługuje się wyłącznie gestami.

Ponieważ rozwój mowy dziecka w dużej mierze zależy od codziennej stymulacji językowej, malucha można wspierać także samodzielnie, na co dzień, w domu. Pomóc może:

• codzienne zabawy dźwiękonaśladowcze i rytmiczne, ćwiczenia wspomagające rozwój mowy,
• ćwiczenia oddechowe i artykulacyjne rozwijające mowę oraz usprawniające aparat mowy,
• czytanie książek i rozmowy z dzieckiem, śpiewanie piosenek i rymowanek,
• ograniczanie czasu spędzane przed ekranem poprzez alternatywne sposoby spędzania czasu, ponieważ korzystanie z laptopa, smartfona czy telewizora ogranicza interakcje werbalne i bodźce językowe,
• unikanie błędów w swoich wypowiedziach (np. niepoprawne powtarzanie dziecięcej wymowy, ignorowanie prób komunikacji). 

Tym samym z dzieckiem warto bawić się w zabawy dźwiękonaśladowcze. Naśladujcie razem odgłosy zwierząt („hau hau”, „muuu”) i dźwięki otoczenia („brrrum” dla samochodu). Bawcie się w „echo” (powtarzanie dźwięków i słów) lub „zgadnij, co to za dźwięk”. W rozwijaniu słuchu fonematycznego rytmiczne klaskanie pomagają.

Pomocne są ćwiczenia buzi i języka, które pomagają rozwijać aparat mowy. To na przykład dmuchanie piórek, baloników czy słomek, gwizdanie, cmokanie robienie „rurek” z języka czy dzióbka, dmuchanie baniek mydlanych, zdmuchiwanie świeczki czy przedłużone wymawianie „sss”.

Niezwykle wartościowe jest codzienne czytanie. Nawet krótkie bajki rozwijają słownictwo i uczą poprawnej wymowy. Warto zadawać pytania, np. „Co widzisz na obrazku?”, „Co zrobił miś?” oraz śpiewanie piosenek i rymowanek, które ułatwiają zapamiętywanie słów.

Ważna jest także rozmawianie, zadawanie pytań i zachęcanie do odpowiedzi, opowiadanie o tym, co się w danej chwili robi (np. teraz kroję jabłko) oraz rozwijanie wypowiedzi dziecka. Jeśli maluch mówi, że jedzie auto, warto dopowiadać na przykład: „Tak, to czerwone auto jedzie szybko”.

Ponieważ nadmierne korzystanie z ekranów może opóźniać rozwój mowy, warto skupić się na ograniczaniu wpływ ekranów na rozwój językowy dziecka? Co robić, a czego unikać? Należy:

• ustalić limity czasu spędzanego przed ekranem (np. maksymalnie 30–60 minut dziennie dla małych dzieci),
• unikać korzystania z urządzeń podczas posiłków oraz przed snem,
• wybierać interaktywne, edukacyjne treści i oglądać je wspólnie, komentując wydarzenia na ekranie. Kluczowe jest zastąpienie biernego oglądania aktywną rozmową, czytaniem i zabawą,
• zamiast ekranu  proponować wspólne czytanie książek, zabawy ruchowe, układanie klocków, rysowanie czy gry słowne. Dobrym pomysłem są również spacery, kontakt z rówieśnikami i zabawy narracyjne, które rozwijają wyobraźnię i umiejętności językowe. 

Co jeszcze wpływa na rozwój mowy dziecka? Na przykład unikanie błędów w swoich wypowiedziach:

• nie poprawiaj dziecka nachalnie, a modeluj poprawną mowę. Gdy maluch mówi „tota”, zamiast „kota”, odpowiedz: „Tak, to kot”,
• nie ignoruj prób komunikacji. Nawet jeśli dziecko mówi mało, odpowiadaj i zachęcaj je do dalszej rozmowy,
• nie używaj zdrobnień i „dziecięcego języka”. Mów poprawnie, aby młody człowiek uczył się właściwych form.

Jak wspierać dziecko wychowywane w dwujęzyczności? 

Ważne jest także, by wiedzieć, jak wspierać dziecko wychowywane w dwujęzyczności? Przede wszystkim:

• stosować zasadę „jedna osoba – jeden język” (np. mama mówi po polsku, tata po angielsku),
• czytać książki, śpiewać piosenki i rozmawiać w obu językach,
• unikać nadmiernej presji – dziecko samo dostosuje tempo przyswajania języków,
• umożliwiać kontakt z rówieśnikami posługującymi się obydwoma językami,
• jeśli pojawiają się trudności, skonsultować się z logopedą dwujęzycznym.

Jak radzić sobie z frustracją dziecka, które nie może się wysłowić?

Dziecko, które nie może się wysłowić i komunikować z bliskimi, może reagować irytacją, frustracją, a nawet złością. Jak je wspierać? Przede wszystkim należy pozwolić mu wyrażać emocje, a następnie spokojnie zaproponować rozwiązanie lub pomoc, pokazując, że jego trudności są rozumiane. Aby maluch mógł wyrazić swoje potrzeby, warto też podsuwać mu różne sposoby komunikacji niewerbalnej, czyli zachęcać do używania gestów, mimiki i wskazywania przedmiotów.

Pamiętaj, że cierpliwość, codzienna rozmowa i zabawa  to najlepsze sposoby na wspieranie mowy dziecka.

O czym powinni pamiętać rodzice i opiekunowie maluchów, które zmagają się z opóźnieniem rozwoju mowy? Warto zapamiętać, że najważniejsze są codzienne rozmowy, zabawy rozwijające aparat mowy oraz wspólne czytanie książek, które wzbogacają słownictwo. 

Zawsze też trzeba trzymać rękę na pulsie, czyli obserwować dziecko i gdy pojawiają się opóźnienia w mowie lub trudności w komunikacji, konsultować się z logopedą. Współpraca z profesjonalistami i systematyczna praca w domu mogą przyspieszyć rozwój mowy i zapobiec ewentualnym trudnościom w przyszłości.

• Kiedy dziecko powinno zacząć mówić pierwsze słowa?

Dziecko zazwyczaj mówi pierwsze słowa w wieku około 12-18 miesięcy.

• Jakie są objawy opóźnienia w rozwoju mowy?

Objawy to m.in. brak pierwszych słów po 18. miesiącu, niezrozumiała mowa i trudności w budowaniu zdań po 3. roku życia.

• Czy telewizja i tablet mają wpływ na rozwój mowy dziecka?

Nadmierne korzystanie z ekranów może ograniczać interakcje werbalne, co negatywnie wpływa na rozwój mowy.

• Czy dwujęzyczność może powodować opóźnienie mowy?

Dwujęzyczność nie powoduje opóźnienia, ale może początkowo opóźnić rozwój w obu językach.

• Jakie ćwiczenia rozwijają aparat mowy?

Dmuchanie baloników, ćwiczenia języka i robienie "rybki" ustami usprawniają aparat mowy.

• Jakie zabawy wspierają rozwój mowy dziecka?

Zabawki do naśladowania dźwięków, gry słowne i codzienne czytanie książek pomagają rozwijać mowę.

• Czy dziecko może mówić mało, ale rozumieć dużo?

Tak, dzieci często rozumieją więcej niż potrafią wyrazić słowami, zwłaszcza na początku rozwoju mowy.

• Jak reagować na frustrację dziecka, które nie może się wysłowić?

Należy cierpliwie poczekać, okazać wsparcie i zachęcić do używania gestów lub prostych słów.

• Kiedy warto zacząć terapię logopedyczną?

Jeśli dziecko ma trudności w komunikacji, np. nie mówi w wieku 2 lat, warto skonsultować się z logopedą.

• Czy opóźniony rozwój mowy zawsze wymaga terapii?

Nie zawsze, ale jeśli opóźnienie utrzymuje się dłużej, warto skonsultować się z logopedą.