Mononukleoza zakaźna - przyczyny, objawy i leczenie

Do zakażenia EBV dochodzi poprzez kontakt z osobą chorującą na mononukleozą zakaźną. Źródłem są osoby chore, ozdrowieńcy oraz osoby zdrowe, które przeszły w przeszłości mononukleozę i doszło u nich do reaktywacji wirusa.

Głównym źródłem transmisji wirusa jest ślina, stąd najczęściej można zarazić się przez pocałunek, picie z jednej butelki, jedzenie „na spółkę” kanapek czy batoników oraz korzystanie ze wspólnych naczyń i sztućców.

Na zachorowanie szczególnie narażone sąprzedszkolaki (to połowa przypadków), ponieważ często wkładają do buzi ręce, a następnie dotykają przedmiotów wspólnego użytku, przez co łatwo o transmisję wirusa. Drugą grupę stanowią nastolatki, kiedy wkraczają w etap pierwszych pocałunków.

Do transmisji wirusa może również dojść drogą krwiopochodną, poprzez przeszczep narządowy lub drogę płciową.

Jak przebiega zakażenie wirusem Epsteina-Barra? Gdy EBV wnika do błony śluzowej jamy ustnej i gardła, atakuje komórki nabłonka oraz limfocyty B (również makrofagi, limfocyty T, komórki dendrytyczne czy komórki NK).

Wirus mononukleozy jest bardzo powszechny. Przeciwciała świadczące o kontakcie z nim stwierdzono u 99% populacji. Oznacza to, że nosicielem wirusa w postaci utajonej infekcji limfocytów B jest niemal każdy.

Do zarażenia EBV często dochodzi we wczesnym okresie życia, jednak ostre pierwotne zakażenie EBV przebiega zwykle subklinicznie, nie jest też synonimem mononukleozy zakaźnej (chyba że pojawią się jej typowe objawy).

W większości, bo nawet w 80% przypadków zakażenia pierwotnego zakażenie jest bezobjawowe. U pacjentów z prawidłową odpornością EBV pozostaje uśpiony w organizmie do końca życia (warunkuje to odpowiedź limfocytów T i wytworzenie przeciwciał przeciwko wirusowi). U niewielkiej grupy osób zakażonych rozwijają się pełne objawy choroby.

Do czynników ryzyka ciężkiego przebiegu mononukleozy należy leczenie immunosupresyjne (obniżające odporność) lub inne stany niedoboru odporności. U pacjentów z niedoborami odporności, komórki B mogą zacząć się niekontrolowanie dzielić, a wirus spowodować rozrost chłoniakowy.

Pierwsze objawy mononukleozy pojawiają po 30, a nawet 50 dniach (u większości dzieci przebiega bezobjawowo). Typowe objawy występują u nastolatków i osób dorosłych. Im późniejszy wiek zachorowania, tym przebieg choroby może być bardziej nasilony.

Początkowo występują symptomy typowe dla infekcji wirusowych. To:

• bóle mięśniowe, głowy i stawów,
• poczucie rozbicia,
• zmęczenia,
• katar,
• dreszcze,
• brak apetytu.

To dlatego objawy mononukleozy na początku choroby często bywają mylone z przeziębieniem, grypą lub anginą.

Po pewnym czasie do objawów dołącza triada objawów:

• zapalenie gardła z powiększeniem się migdałków podniebiennych, widocznym przekrwieniem i rozpulchnieniem błony śluzowej. Zmianom towarzyszy ból, a na migdałkach może być widoczny biały nalot, często również chrapanie lub bezdech,

• wysoka gorączka utrzymująca się nawet do 2 tygodni,

• powiększenie węzłów chłonnych (głównie okolicy szyi, ale także w pachwinach, pod pachami, pod żuchwą). Węzły chłonne są duże, tkliwe, miękkie.

Charakterystyczny dla mononukleozy zakaźnej jest objaw Glanzmana, to jest obrzęk powiek, nasady nosa i łuków brwiowych. Może także być obecne powiększenie wątroby i śledziony oraz towarzyszący mu ból brzucha. U dzieci mogą pojawiać się zwiewne wysypki. Po przechorowaniu jeszcze przez kilka tygodni, a nawet miesięcy, może utrzymywać się uczucie zmęczenia. Gdy wirus zaatakuje wątrobę, mogą pojawić się objawy żółtaczki. Możliwe jest również zapalenie spojówek.

Ile trwa mononukleoza? Po mniej więcej dwóch tygodniach od pojawienia się pierwszych objawów mononukleozy, dolegliwości zaczynają stopniowo ustępować.

Choroba trwa mniej więcej 2 tygodnie, choć po przechorowaniu przez kilka miesięcy może utrzymywać się przewlekłe zmęczenie.

Mononukleoza zakaźna często przebiega bezobjawowo lub przypomina grypę czy przeziębienie, dlatego nie u wszystkich chorych można rozpoznać chorobę na podstawie badania lekarskiego. Tymczasem prawidłowa diagnoza jest bardzo ważna – jednym z objawów choroby jest powiększenie śledziony - upadek czy niewinny uraz mogą spowodować jej pękniecie (co kończy się operacją i usunięciem narządu). 

W przypadku podejrzenia mononukleozy zaleca się diagnostykę laboratoryjną: 

• morfologię krwi – przy mononukleozie wyniki wskażą na leukocytozę, wzrost liczby białych krwinek z przewagą limfocytów. Pojawiają się także limfocyty nietypowe tzw. mononukleary,

• badanie na przeciwciała heterofilne (test z krwi, tzw. odczyn Paul-Bunella-Dawidsona lub testami szkiełkowymi – najbardziej popularny),

• badanie krwi na obecność swoistych przeciwciał przeciwko wirusowi EBV,

• badanie na obecność wirusa EBV – obecność wirusa wykazuje PCR (metoda jakościowa – pozwala stwierdzić, czy wirus jest obecny we krwi; metoda ilościowa – pozwala ocenić ilości cząsteczek wirusa).

W morfologii i rozmazie krwi obwodowej rozpoznaje się leukocytozę z przewagą limfocytów i obecność tzw. limfocytów atypowych (>10%). Powiększeniu wątroby towarzyszy wzrost aktywności enzymów wątrobowych (ALT i AST). CRP, czyli białko ostrej fazy, jest lekko podwyższone. Można także wykrywać DNA wirusa metodą PCR.

Najczęściej wykonywanymi badaniami są morfologia z rozmazem mikroskopowym, oznaczenie poziomu CRP, aktywności transaminaz wątrobowych oraz przeciwciał heterofilnych.

W diagnostyce bierze się pod uwagę choroby dające tzw. zespół mononukleozopodobny, w tym anginę paciorkowcową, cytomegalię, zakażenie pierwotniakiem Toxoplasma gondi czy infekcje wywołane przez wirusa HIV bądź adenowirusy.

Mononukleoza zakaźna, jeśli daje objawy, trwa długo, ale najczęściej ustępuje samoistnie. Nie są dostępne specjalne leki na wirusa EBV, stąd stosuje się jedynie leczenie objawowe. Jest ono wielokierunkowe, ponieważ obejmuje:

• w przypadku gorączki podaje się leki przeciwgorączkowe (ibuprofen, paracetamol),
• przy bólu gardła stosuje się doustne leki przeciwbólowe, preparaty miejscowe w postaci aerozolu (lidokaina, benzydamina, ) lub w postaci płukanek (napar z szałwii, diklofenak),
• na nasilony katar pomogą środki obkurczające błonę śluzową nosa (oksymetazolina),
• nasilona duszność stanowi wskazanie do sterydoterapii systemowej

Pacjenci, u których pojawiły się nadkażenia bakteryjne, wymagają antybiotykoterapii. W ciężkich stanach stosuje się acyklovir.

Choroba jest wycieńczająca dla organizmu, a jej objawy bywają bardzo dokuczliwe i utrzymują się u pacjentów dość długo. Zalecenia w leczeniu mononukleozy obejmują:

• odpoczynek,
• unikanie wysiłku, w tym zajęć sportowych (uprawianie sportów nie jest wskazane przez kolejnych kilka tygodni),
• spożywanie dużej ilości płynów, optymalne nawadnianie organizmu,
• lekkostrawną dietę (oszczędzająca wątrobę),
• stosowanie leków przeciwgorączkowych,
• leki kojące ból gardła - odkażające czy przeciwzapalne.

W przypadku podania antybiotyków może dojść do wystąpienia bądź nasilenia wysypki.

Przebycie mononukleozy oznacza trwałą odporność na wirusa Epsteina-Barra, jednak do końca życia jest się jego nosicielem. Wirus EBV pozostaje w organizmie w postaci utajonej. Po zakażeniu pozostaje w organizmie, w limfocytach B i komórkach nabłonka jamy nosowo-gardłowej. Zazwyczaj choroba jednak już nie nawraca. Co interesujące - wirus może okresowo pojawiać się w ślinie. U niektórych osób, w tym szczególnie tych przechodzących infekcję ciężko, konieczna może być jednak hospitalizacja.

Po ustąpieniu objawów choroby warto zrobić badania krwi, które potwierdzą powrót do formy. Należy jednak pamiętać, że osoba, która przebyła mononukleozę, może zarażać jeszcze przez kilka następnych tygodni (w ślinie wirus EBV może utrzymywać się nawet pół roku od przechorowania).

Powikłania mononukleozy zakaźnej występują rzadko, są niestety poważne. Najczęściej to:

• pęknięcie śledziony,
• upośledzenie drożności dróg oddechowych,
• zapalenie mięśnia sercowego i tkanek otaczających serce,
• zajęcie szpiku kostnego bądź ośrodkowego układu nerwowego (mózgu i rdzenia kręgowego),
• żółtaczka,
• zaburzenia neurologiczne (zapalenie mózgu, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, padaczka, porażenia nerwów),
• nacieki w płucach,
• zespół przewlekłego zmęczenia - uaktywnia się po bezobjawowym przebiegu mononukleozy,
• chłoniak Burkitta – choroba nowotworowa krwi wywołana przez wirus EBV. Najczęściej spotykana w Afryce, w Polsce występuje dość rzadko. Nie stwierdzono powiązań zachorowania na mononukleozę z pojawieniem się chłoniaków.

Nie odkryto jeszcze szczepionki, która chroniłaby przed mononukleozą, dlatego chronić się przed nią można przestrzegając zasad higieny:

• ucz dzieci, by nie piły z jednej butelki czy szklanki z innymi. Sama też przestrzegaj tej zasady,
• nie karm dziecka swoimi sztućcami,
• oduczaj zwyczaju „daj gryza”.

Nie wolno zapominać o myciu rąk, higienicznym trybie życia i diecie wspierającej odporność.