Ciemiączko u noworodka - na co zwrócić uwagę?

Ciemiączko (ciemię) to bardzo delikatna i elastyczna błona, która u niemowląt łączy kości czaszki. Z definicji ciemiączko (łac. fonticulus) to nieskostniałe spojenie łączące kości czaszki u noworodków i niemowląt, wypełnione błoną łącznotkankową leżące w miejscu styku trzech lub czterech kości.

Kości czaszki noworodka i niemowlaka nie są ze sobą zrośnięte jak u dorosłego człowieka. Dzięki temu łatwiejsze staje się dopasowanie główki do kanału rodnego podczas porodu naturalnego (elementy czaszki zachodzą na siebie, co sprawia, że zmniejsza się obwód głowy, która przeciśnie się przez kanał rodny i bez problemu dostosuje do niego swój elastyczny kształt). To dlatego często po porodzie naturalnym główka noworodka może wydawać się niekształtna. Z biegiem czasu jednak czaszka małego człowieka przybiera symetryczny kształt i rozmiary.

To jednak nie wszystko. Po narodzinach zarówno elastyczne spojenie, jak i szwy czaszki sprawiają, że głowa dziecka rośnie prawidłowo, stwarzając przestrzeń dla rozwijającego się, powiększającego swój rozmiar mózgu.

Co istotne, błonowa budowa ciemiączka umożliwia wykonanie poprzez nie badania USG i ocenienie stanu mózgu dziecka. Badania ultrasonograficzne przez ciemiączko są standardowo wykonywane u wszystkich noworodków urodzonych przed ukończeniem 32. tygodnia ciąży od pierwszych dni życia i powtarzane w okresie niemowlęcym.

Rodzaje ciemiączek

Na głowie dziecka znajduje się nie kilka ciemiączek. Każdy ma ciemiączko przednie. Zlokalizowane jest ono w linii środkowej czaszki, na połączeniu szwu wieńcowego, szwu strzałkowego i szwu czołowego pomiędzy kośćmi czołowymi z kośćmi ciemieniowymi. Ciemiączko przednie ma kształt rombu. Jego przybliżona wielkość to około 2 x 2 cm (ale normą jest także wymiar 3x5 cm). Przez ciemiączko można wyczuć tętnienie tętnic mózgu.

Ciemiączko tylne jest usytuowane na potylicy, w linii prostej od ciemienia dużego za czubkiem głowy na skrzyżowaniu szwu strzałkowego i szwu węgłowego. Jest nieco mniejsze . Jego wymiary to około 1 x 1 cm. U niektórych noworodków jest no zrośnięte.

Po obu stronach czaszki u dzieci urodzonych przedwcześnie występują także ciemiączka boczne, określane są jako ciemiączka klinowe i sutkowe (zarastają zazwyczaj w życiu płodowym, obserwuje się je wyłącznie u wcześniaków).

Ciemiączko klinowe, przednio-boczne, umiejscowione jest między kością klinową, ciemieniową, skroniową a czołową. Ciemiączko sutkowe znajduje się między kością skroniową, ciemieniową a łuską kości potylicznej.

Ciemiączka przednie i tylne są nieparzyste, boczne parzyste.

Głowa dziecka i ciemiączko powinny być regularnie kontrolowane przed pediatrę podczas cyklicznych wizytach kontrolnych. Dziecko podczas badania ciemiączka powinno być spokojne, z głową nieco uniesioną do pozycji pionowej.

Lekarz powinien dokonywać pomiarów głowy i wyglądu ciemiączek. Zwykle w badaniu palpacyjnym, przez dotyk, oceniana jest wielkość ciemiączka i jego kształt, napięcie i twardość brzegów, także szwy czaszkowe i kształt czaszki. Pediatra obserwuje także, czy widoczna jest wklęsłość, wypukłość lub pulsowanie czy tętnienie w ich obrębie. To pozwala ocenić stan zdrowia dziecka.

Ocena ciemiączka przedniego jest ważnym elementem badania pediatrycznego. Zbyt duże lub zbyt małe - w opinii badającego - w odniesieniu do wieku dziecka rodzi podejrzenie stanu chorobowego.

- Nieprawidłowa wielkość może być związana zarówno z łagodnymi, jak też poważnymi stanami chorobowymi. Sugeruje choroby układu kostnego, zespoły genetyczne, zaburzenia endokrynologiczne, metaboliczne, infekcje, wrodzone patologie ośrodkowego układu nerwowego czy uszkadzające efekty leków i substancji toksycznych stosowanych w ciąży przez matkę. [2]

Równie ważna jest obserwacja ciemiączka przez rodzica. Ciemiączko u noworodka, które wygląda prawidłowo jest płaskie czy nawet nieco wklęsłe, a podczas płaczu może delikatnie pulsować. Co powinno niepokoić? Jakie są najczęstsze problemy z ciemiączkiem?

Ciemiączko wypukłe, ciemiączko napięte

Ciemiączko położone jest na poziomie kości czaszki. Jego wzniesienie lub napięcie może świadczyć o wzroście ciśnienia krwi w mózgu, być efektem zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych (pojawia się wysoka gorączka, złe samopoczucie) lub wodogłowia (szwy czaszkowe ulegają poszerzeniu).

Ponieważ to potencjalnie niebezpieczne, należy skonsultować się z pediatrą czy neurologiem. By wykryć przyczynę problemu i ewentualną chorobę, konieczne może być wykonanie badania dna oka, USG przezciemiączkowego, tomografii komputerowej czy rezonansu magnetycznego.

Wklęsłe ciemiączko, zapadnięte ciemiączko

Wklęsłe ciemiączko może oznaczać zbyt niski poziom nawodnienia organizmu i wskazywać na odwodnienie. Zapadnięte ciemiączko może być związane z pojawieniem się wysokiej gorączki, długotrwałej biegunki czy intensywnych wymiotów.

Co robić? Przede wszystkim należy zadbać o optymalne nawodnienie, zwiększając ilość podawanych płynów.

Ciemiączko pulsujące, ciemiączko tętniące

Ciemiączko może czasem pulsować, na przykład podczas płaczu dziecka. Nie jest to powód do niepokoju, a zjawisko fizjologiczne. Gdy niemowlę się uspokoi, pulsowanie powinno zaniknąć.

Jednocześnie tętniące ciemiączko, czemu towarzyszy drganie i osłabienie, może zwiastować infekcję.

Zbyt późne zarastanie ciemiączka

Ważne jest również to, by ciemiączko zaczęło się zrastać w odpowiednim czasie: nie za wcześnie i nie za późno.

Kiedy zarasta ciemiączko? W dużej mierze zależy od indywidualnych predyspozycji dziecka. Wiadomo jednak, że tylne ciemiączko zarasta między 6. a 16. tygodniem po porodzie. Przyjmuje się zaś za normę, że ciemiączko przednie zrasta w okolicy 9-18. miesiąca życia.

Zbyt późne zarastanie ciemiączka, które rozpoznaje się, gdy dziecko ukończyło 18. miesiąc życia i wciąż ma ciemiączko przednie, to nieprawidłowość, która może mieć różne przyczyny.

Najczęściej za niezrośnięte ciemiączko u dwulatka i starszego dziecka odpowiada:

• zbyt niski poziom witaminy D3 w organizmie. Witamina jest ważnym czynnikiem wpływającym na prawidłowe funkcjonowanie tkanki kostnej. Od niej zależą masa i obrót kostny,
• wodogłowie,
• choroby tarczycy.

Niepokojące objawy to znaczny przyrost obwodu główki niemowlaka, zaburzenia neurologiczne (np. obniżone napięcie mięśniowe, niepodnoszenie główki, wzmożona potliwość, zaparcia.

Zbyt szybkie zrastanie ciemiączka

Zdarza się, że ciemiączko przednie zaczyna zrastać się zbyt szybko, co nie jest sytuacją pożądaną, zwłaszcza zrastają się także szwy czaszkowe. Gdy stają się widoczne zgrubienia wzdłuż ich przebiegu, należy natychmiast skontaktować się z lekarzem. Dlaczego to ważne?

Zbyt szybkie zrośnięcie się ze sobą szwów czaszkowych sprawia, że mózg dziecka ma za mało przestrzeni do rozwoju. Kraniostenoza, o której mowa, to nieprawidłowość, za którą odpowiadają zarówno czynniki genetyczne, jak i środowiskowe, w tym zespół Aperta, Crouzona, schorzenia tarczycy czy hiperkalcemia.

Przedwczesne zrastanie ciemiączka powinno zaniepokoić, gdy towarzyszy mu spowolnienie wzrostu obwodu głowy czy deformacja czaszki, padaczka, choroby nerek czy problem z metabolizmem.

Przedwczesne zrastanie ciemiączka może świadczyć o tym, iż szwy czaszkowe na główce dziecka zaczęły zbyt szybko kostnieć, co może być przyczyną małogłowia. Wyróżnia się:

• kraniostenozę strzałkową (zrośnięcie się szwu strzałkowego),
• kraniostenozę czołową (zrośnięcie się szwu czołowego),
• kraniostenozą wieńcową (zrośnięcie się szwu wieńcowego).

Gdy u niemowlęcia dojdzie do zbyt szybkiego zrostu kilku różnych szwów, mówi się o czaszce wieżyczkowatej.

Zbyt wczesne zamykanie się ciemiączka, zwłaszcza przedniego, może prowadzić do wzrostu ciśnienia śródczaszkowego przez ograniczenie miejsca dla mózgu.

Powiększające się ciemiączko

Ciemiączko w pierwszych miesiącach życia dziecka czasami się powiększa, a następnie maleje i zarasta. To zupełnie normalne, niemniej jeśli sytuacja jest niepokojąca, należy skontaktować się z lekarzem.

Ciemiączko u noworodka i niemowlaka jest bardzo delikatne, stąd należy się z nich obchodzić ostrożnie, delikatnie, z wyczuciem. Trzeba mieć zawsze świadomość, że uszkodzenie mechaniczne, silne uderzenie w ciemiączko czy mocne uciskanie może mieć groźne konsekwencje. Uraz ciemiączka podejrzewa się w przypadku obecności krwiaka w miejscu ciemiączka lub zranienia skóry.

Jednocześnie ciemiączko można dotykać, na przykład myjąc głowę, czesząc dziecko czy wykonując inne czynności, których celem jest pozbycie się ciemieniuchy.

Co to jest ciemieniucha?

Ciemieniucha (tzw. czepiec kołyskowy) to rodzaj łagodnego łojotokowego zapalenia skóry występującego u niemowląt. Jej objawem są żółte, grube łuski przypominające łupież, które pojawiają się na owłosionej skórze głowy w okolicy ciemiączka (stąd nazwa), zwykle kilka dni po urodzeniu. To skutek nadmiernej aktywności gruczołów łojowych oraz wydzielania łoju, który zasycha na skórze i łączy się ze złuszczającym się naskórkiem.

Mimo że ciemieniucha nie wygląda estetycznie, nie jest ani bolesna, ani uciążliwa dla dziecka. Jest dość powszechną przypadłością niemowląt i trudno jej uniknąć. Warto jednak wiedzieć, jak sobie z nią radzić.

Ciemieniuchę można próbować usunąć domowymi sposobami: codziennie myć główkę dziecka, przed każdym myciem smarować skórę na głowie oliwką dla niemowląt, a i wyczesywać ciemieniuchę miękką szczotką do włosów.