Fazy rozwoju przywiązania i regulacji emocji u dzieci do 3. roku życia

Pierwsze lata życia dziecka tworzą fundament, na którym opiera się jego dalszy rozwój i przyszłe życie. Związek z mamą, tatą czy innym bliskim opiekunem ma istotny wpływ na to, jakim dorosłym się stanie, jaki będzie miało obraz siebie, innych i świata. Co warto wiedzieć o rozwoju przywiązania i regulacji emocji u niemowląt i dzieci do 3. roku życia?

Teoria przywiązania Johna Bowlbyego

- Powodzenie w życiu i realizacja ważnych zadań rozwojowych zależą od kompetencji osobistych i społecznych człowieka. Podstawy zdolności do satysfakcjonującego i efektywnego funkcjonowania w świecie tworzą się w pierwszych latach życia w kontekście bliskich związków z najbliższymi. opiekunami. [1]

W pierwszych 3 latach życia kluczowym czynnikiem rozwoju dziecka jest jakość relacji z opiekunami. To punkt wyjścia dla kształtowania się wzorców poznawczo-emocjonalnych, które stanowią podstawę dla rozwoju kompetencji osobistych, mających wpływ na poziom realizacji zadań rozwojowych nie tylko w dzieciństwie, ale i dorosłości. Mówi o tym teoria więzi.

Teoria przywiązania (ang. attachment theory) to teoria neopsychologiczna, twórcą której był brytyjski lekarz i psychoanalityk John Bowlby. Ogłosił ją po 20 latach praktyki jako psychoanalityk. Czym jest przywiązanie? Zdecydowanie nie oznacza ono zależności. Silna więź przywiązaniowa stwarza poczucie bezpieczeństwa, które daje odwagę do odkrywania, samodzielności i niezależności.

Koncepcja Bowlbyego dotyczy negatywnego wpływu, jaki na rozwój małego dziecka wywiera utrata matki, ojca lub opiekuna (obiekt znaczący), w wyniku niepoświęcania mu czasu i uwagi w zakresie, jakiego potrzebuje. Konsekwencje dotyczą nie tylko rozwoju emocjonalnego, ale i późniejszego życia. Teoria ta stała się fundamentem rodzicielstwa bliskości.

Style przywiązania

Wszystkie dzieci wykształcają przywiązanie i dochodzą do tego podobną drogą. Związki te jednak mogą się różnić się pod względem jakości. Tym samym wyróżnia się 4 style przywiązania, czyli nieświadome przekonania na temat tego, czego można się spodziewać w relacjach z innymi ludźmi. To:

• styl przywiązywania się oparty na poczuciu bezpieczeństwa, zakładający zaufanie i poczucie bezpieczeństwa. Jest on typowy dla dzieci, które we wczesnej fazie rozwoju były objęte uwagą obiektów znaczących (rodziców), a i nie boją się o utratę bliskich osób.

Wzorzec ten kształtuje się, gdy dziecko ma świadomość tego, że matka jest dla niego łatwo dostępna i reaguje na jego potrzeby,

• unikający styl przywiązania, polegający na unikaniu bezpośredniego kontaktu z ludźmi i sporadycznym spotykaniu się z osobami bliższymi. Tworzenie związków z innymi ludźmi nie jest szczególnie ważne.

Przyczyną jest brak uwagi we wczesnej fazie rozwoju. W rezultacie dziecko nie ma zaufania do opiekuna. W przypadku potrzeby bliskości spodziewa się raczej odtrącenia i braku pomocy. To powoduje wykształcenie się pozornej samowystarczalności u dziecka, która zaburza jego rozwój emocjonalny,

• styl lękowo-ambiwalentny, polegający na lęku dotyczącym utraty bliskich osób. Ten wzorzec charakteryzuje się brakiem pewności ze strony dziecka, że rodzic jest dla niego dostępny i responsywny.

Przyczyną jest brak wystarczającej uwagi ze strony ważnych opiekunów w dzieciństwie.Taki typ przywiązania kształtuje się u dzieci, których rodzice wykazują zachowania niespójne i niestabilne,

• przywiązanie zdezorganizowane. Dzieci mają tendencje do kontrolowania rodzica i dominowania nad nim. Ich role są odwrócone: dziecko traktuje rodzica odrzucająco lub troskliwie i ochraniająco.

Wzorce przywiązania stanowią wierne odbicie doświadczeń i interakcji dziecka z matką. Stanowią podstawę organizacji systemu zachowań przywiązaniowych oraz bazę do kształtowania oczekiwań co do kontaktów z innymi osobami.

- Człowiek na każdym etapie życia doświadcza zmian w różnych sferach swojego funkcjonowania, ale to właśnie niemowlęctwo i wczesne dzieciństwo są okresami, w których zmiany rozwojowe są bardzo szybkie i mają ogromne znaczenie dla dalszego życia. [2]

Teoria przywiązania mówi, że więź psychiczna to zakorzenione w biologii więzy między dzieckiem a opiekunem, które mają zagwarantować bezpieczeństwo, ochronę i przetrwanie. W procesie rozwoju fizyczna pępowina zostaje zastąpiona psychiczną potrzebą uczucia bliskości z matką.

Wzorce przywiązania określają:

• sposób kontaktowania się z otoczeniem,

• zdolność do poszukiwania pomocy,

• zdolność do eksploracji,

• zdolność do skutecznej regulacji emocji,

• przekonanie o własnej wartości,

• atrybucja zdarzeń i intencji innych.

Fazy rozwoju przywiązania

Ustanawianie więzi z drugim człowiekiem to dynamiczna zdolność rozwijająca się w ramach określonego, celowego i długofalowego procesu. Zanim osiągnie dojrzałość, na przestrzeni czasu przyjmuje różne specyficzne formy.

W prawidłowo przebiegającym rozwoju przywiązania wyróżnia się 4 następujące po sobie fazy przywiązania:

Faza pierwsza, która trwa od narodzin do 12. tygodnia życia

Faza pierwsza to orientacja i sygnalizowanie potrzebbez wyróżniania konkretnej osoby (figury). Dziecko po przyjściu na świat w stronę otoczenia wysyła sygnały (nie są skierowane do konkretnej osoby), które mają wyzwolić u nich zachowania opiekuńcze i prowadzić do realizacji jego potrzeb.

Na tym etapie bardziej aktywny jest opiekun, który zaspokaja potrzeby kontaktu fizycznego i bliskości. W rezultacie, w ciągu pierwszych tygodni, ustalają się pierwsze wzorce i normy relacji niemowlę-opiekun. Decydują one o częstotliwości i jakości występowania zachowań przywiązaniowych.

- Najważniejsza dla kształtowania się osobowości w pierwszych latach życia jest jakość sprawowanej nad dzieckiem opieki, wyrażająca się w zdolności do przyjmowania perspektywy dziecka, adekwatnym reagowaniu na komunikaty dziecka oraz spójności i przewidywalności działań rodzica. [3]

Faza druga, która trwa od 3. do 6. miesiąca życia

Faza druga to orientacja i sygnalizowanie potrzeb skierowane do wyróżnionej osoby (figury). W tym czasie dziecko w relacji z opiekunem zaczyna być coraz bardziej aktywne. Zaczyna inicjować interakcje społeczne i opiekuńcze. Konsekwencją powtarzających się zachowań jest wytworzenie się u dziecka różnych preferencji co do otrzymywania opieki.

Wyodrębnia się jedna bądź kilka figur przywiązania, co rzutuje na późniejsze funkcjonowanie społeczne i emocjonalne. Wszelkie zakłócenia w funkcjonowaniu rodziny zostają przez dziecko zapamiętywane.

Faza trzecia, która trwa od 6. miesiąca życia do 2,5 roku życia

Faza trzecia to utrzymywanie bliskości z wyróżnioną osobą i diadyczna regulacja emocji. W tej fazie dziecko utrwala przywiązanie do głównej figury, którą najczęściej jest matka. Traktuje ją jako bezpieczną bazę. Poprzez sprawności motoryczne i komunikacyjne jest zdolne do kontrolowania bliskości.

Pojawiają się nowe zachowania przywiązaniowe. Dziecko zaczyna różnicować główną figurę przywiązania od obcych. Obserwuje się maksymalne nasilenie lęku przed nieznanymi osobami oraz protestu związanego z rozstaniem z matką (około 9. miesiąca życia i ponownie około 18.).

Faza czwarta, która trwa od około 2,5 roku życia

Faza czwarta to kształtowanie relacji partnerskie pomiędzy figurą przywiązania a dzieckiem. Dziecko obserwuje zachowania matki, dzięki czemu zdobywa wgląd w jej uczucia i motywy. To pozwala na stworzenie relacji partnerskiej.

- Aby rozwój dziecka mógł przebiegać prawidłowo zarówno pod względem fizycznym, jak i psychicznym, musi ono znaleźć się w otoczeniu, które nie tylko zaspokaja jego potrzeby fizjologiczne, ale również umożliwia mu nawiązanie bliskiej więzi z jedną wybraną osobą, która zapewniając dziecku poczucie bezpieczeństwa, umożliwia mu usamodzielnianie się i wchodzenie w świat szerszych kontaktów społecznych. Formowanie się przywiązania do rodzica stanowi podstawę kształtowania się zdolności do podmiotowej samoregulacji i autonomicznego działania. [4]

Wpływ relacji matka-dziecko na rozwój dziecka

Dziecko po przyjściu na świat wymaga opieki. Bez niej nie ma szans na przeżycie i rozwój. Bliskość opiekunów zapewnia mu nie tylko pokarm, czystość i ciepło, ale i poczucie bezpieczeństwa, emocje i uczucia. Podstawową i pierwotną funkcją przywiązania jest utrzymywanie bliskości z matką.

Matka w życiu dziecka pełni ważną funkcję, a wpływ relacji matka-dziecko na jego rozwój ma ogromne, fundamentalne znaczenie. Zarówno jej rodzaj, jak i jakość młody człowiek przechowuje w formie schematów umysłowych. Oznacza to, że na ich podstawie formułuje oczekiwania dotyczące tego, jak inni powinni się wobec niego zachowywać oraz jak go traktować.

Relacja dziecka z matką wpływa również na postawę, optykę i działanie młodego człowieka, ale i zdolność do regulowania zachowania. Kluczowa jest diadyczna regulacja emocji. To równoważna rola dziecka i opiekuna w regulowaniu pobudzenia. Dziecko aktywnie dąży do kontaktu z opiekunem, który odpowiada na potrzebę dziecka.

Bardzo ważna jest także bezpieczna baza, dobra atmosfera, którą kreuje opiekun. To pozwala dziecku rozwijać otwartość, ciekawość i chęć poznawania świata. Gdy ma swoją przystań, może się wypuszczać na szerokie wody. Możliwość trenowania samoregulacji w bezpiecznym i wspierającym środowisku jest nie do przecenienia.

Fazy rozwoju regulacji emocji

Formowanie się przywiązania do rodzica można opisać w kategoriach rozwoju zdolności do samoregulacji emocji, która powstaje w procesie składającym się z kilku faz.

Aby utrzymać kontakt z opiekunem, dzieci prezentują zróżnicowany repertuar zachowań. Posługują się płaczem, krzykiem, ale także uśmiechem, ssaniem czy przytulaniem. Opiekunowie powinni umieć owe sygnały odczytać, dzięki czemu ich podopieczni odzyskują równowagę i doświadczają systematycznego obniżania napięcia.

Dziecko sygnalizuje potrzebę obniżenia napięcia i doświadczyć reakcji opiekuna. Rodzic w tym kontekście jest wsparciem i przewodnikiem w drodze do samodzielności w zakresie stabilizacji pobudzenia, stanów emocjonalnych i zachowania. Warto pamiętać, że dzieci, które doświadczają wrażliwej opieki mają większe możliwości samodzielnego modulowania napięcia i są bardziej efektywne w regulowaniu swojego zachowania.

Drugi kwartał życia, gdy aktywność dziecka jest wzmożona, to okres wymiany reakcji emocjonalnych pomiędzy dzieckiem a rodzicem. To okazja do doświadczania modulowania napięcia oraz różnorodnych emocji.

Zadaniem rodzica jest współuczestniczenie w regulacji napięcia: zarówno stymulowanie pobudzenia adekwatnie do stanu dziecka, jak i redukowanie stresu. W efekcie młody człowiek nabywa przekonania, że jest zdolne do radzenia sobie z pobudzeniem, ale i nabiera pewności co do możliwości polegania na świecie zewnętrznym. Nie tylko staje się aktywnym uczestnikiem relacji, ale i samodzielnie reguluje swoje napięcie w sytuacjach, gdy jest to możliwe.

W kolejnej fazie rozwoju emocjonalnego dziecko aktywnie uczestniczy w komunikacji z opiekunem. Dąży do interakcji, wywołania reakcji otoczenia i powrotu do równowagi emocjonalnej. Kształtuje się zdolność do dzielenia się swoimi przeżyciami i odkryciami z opiekunem.

We wczesnym dzieciństwie rola dorosłego zaczyna ograniczać się do wspierania i interweniowania w różnych momentach. Faza samoregulacji cechuje się tym, że opiekun jest obecny wyłącznie w stanach zbyt silnego pobudzenia, gdy napięcie odczuwane przez dziecko jest tak duże, że przekracza możliwości samodzielnego uspokojenia się. Końcowym efektem tej fazy jest zdolność do samodzielnego regulowania emocji. Zdolności do samokontroli i tolerowania pewnego poziomu frustracji dziecko nabywa w 2. roku życia.

- Jeśli opiekun dobrze wypełnia swoją rolę, dziecko staje się coraz bardziej niezależne i aktywnie dąży do realizowania własnych celów, działając efektywnie nawet w obliczu dużego napięcia. Zaczyna nabierać wiary we własną wartość i zdolność radzenia sobie z pobudzeniem. [5]

W początkowym okresie życia szalenie ważne jest nawiązywanie życzliwej, skoncentrowanej na potrzebach dziecka relacji oraz zdolności do wymiany emocjonalnej. Później, mniej więcej od 2. roku życia, szczególnego znaczenia nabiera rozszerzanie zakresu kontaktów społecznych dziecka, czyli wprowadzanie go w świat rówieśników oraz nieznanych dorosłych.

Kryzys ufność vs nieufność według Eriksona

Zakładając, że rozwój jest wzajemnym dostosowywaniem się do siebie jednostki i środowiska, warto wspomnieć o fazach rozwojowych według Eriksona. Był on teoretykiem psychoanalitycznym który uważał, że rozwój wynika z intereakcji pomiędzy wewnętrznymi instynktami a zewnętrznymi kulturowymi i społecznymi wymaganiami.

Według założeń Eriksona rozwój człowieka odbywa się według 8 faz różniących się między sobą jakościowo. Każda z nich stanowi zadanie rozwojowe, które wymaga zmiany sposobu funkcjonowania. Cechuje je to, ze zachodzi konieczność znalezienia optymalnego napięcia pomiędzy dwiema cechami, czego skutkiem jest wypracowanie nowej właściwości ego. Co to oznacza?

Aby wykształcić stabilną i kompletną tożsamość, człowiek od okresu niemowlęctwa aż do starości musi pomyślnie rozwiązać osiem „kryzysów”, czyli „dylematów”. Są one rozumiane jako konieczność wypracowania nowych form przystosowania się do środowiska i realizacji potrzeb na różnych etapach życia. Jeżeli dany etap nie zostanie pomyślnie rozwiązany, może powrócić w przyszłości w formie różnego rodzaju trudności w funkcjonowaniu.

Biorąc pod uwagę stadia rozwoju wg Eriksona typowe dla dzieci do 3. roku życia, 2 pierwsze lata życia dziecka to okres, kiedy albo nabiera ono zaufania do otaczającego go świata, albo zaczyna wątpić w to, że środowisko społeczne może zaspokoić jego potrzeby. Rozwijana cecha ego to podstawowa ufność a nieufność. Potencjalna zyskana siła to nadzieja.

Noworodek jest zależny od opiekunów. By zrodziła się ufność, ci powinni go darzyć miłością i uwagą oraz przewidywać jego potrzeby. Zadania do wykonania na tym etapie to "ufność w matkę" czy innego opiekuna i we własne możliwości sprawcze. To ważny element wczesnego bezpiecznego przywiązania.

Kolejne stadium obejmuje wiek lat 2-3. Rozwijana cecha ego to autonomia a wstyd i zwątpienie. Potencjalna zyskana siła to wola. Na tym etapie dziecko staje się bardziej samodzielne, uczy się coraz bardziej panować nad swoim ciałem. Nabywane umiejętności psychoruchowe dają możliwość dokonywania wyboru. To również etap treningu czystości, dzięki któremu dziecko rozwija w sobie poczucie kontroli, sprawstwa związanego z odpowiedzialnością za samodzielnie wykonywane czynności. W ten sposób uzyskuje poczucie autonomii w danym obszarze funkcjonowania. Jeśli jest nieodpowiednio traktowane, krytykowane, może nabawić się wstydu.

Cytaty 1-5: Rozwój dziecka, Wczesne dzieciństwo, Magdalena Czub, Instytut Badań Edukacyjnych