Jaki temperament ma twoje dziecko i co to dla ciebie oznacza?

Temperament to zespół cech osobowości, który jest uwarunkowany genetycznie, ujawnia się już w pierwszym roku życia. Wyróżnia go to, że jest względnie stały, a jeśli zachodzą w nim zmiany, jest to proces bardzo powolny.

- Temperament jest względnie stały, ale przejawia się w zróżnicowanym zachowaniu. To nie jest tak, że przekształca się w coś innego i znika. [2]

We wczesnych latach życia temperament wpływa na przystosowanie się dziecka do środowiska, a na kolejnych wpływa na kształtowanie się cech charakteru i osobowości (temperament jest pojęciem węższym niż osobowość, w skład której wchodzą zjawiska psychiczne, ukształtowane pod wpływem środowiska, doświadczeń i czasu).

Kiedy jesteśmy dziećmi, temperament ma na nas ogromny wpływ. Decyduje o tym, w jaki sposób młody człowiek dostosowuje się i reaguje na środowisko społeczne oraz nowe doświadczenia. Choć w późniejszych etapach rozwoju wpływ temperamentu jest już zdecydowanie mniejszy, wciąż stanowi bazę, na której kształtują się cechy osobowości.

Temperament dziecka można określić na podstawie stopnia reaktywności, towarzyskości i samoregulacji. Cechy te wyrażają się nie tylko w emocjonalności, ale i zachowaniu. Temperament wpływa na to, jak dziecko postrzega i rozumuje oraz reaguje w sytuacjach społecznych, ale i jak inni postrzegają i reagują na nie (co dodatkowo wpływa na ich charakter).  

Cechy temperamentu rozwijają się w pierwszych latach życia i stabilizują z czasem. Niektóre z nich, takie jak aktywność czy reaktywność emocjonalna, ujawniają się już w okresie niemowlęcym. W miarę dorastania widoczne stają się kolejne cechy.

Ponieważ temperament leży u podstaw reaktywności i samoregulacji, zrozumienie cech typowych dla temperamentu dziecka pozwala zapobiec niepotrzebnemu stresowi. Wiedza ta, ale także empatia, zrozumienie, jasna komunikacja i granice ułatwiają rodzicom wychowanie, wpływają na funkcjonowanie w domu.

Sprzeczne style wychowania, nieadekwatne do temperamentu dziecka, mogą prowadzić do rozwoju problemów behawioralnych, takich jak agresja, nadpobudliwość, niepokój, nieśmiałość, wycofanie społeczne, niskie poczucie własnej wartości, drażliwość czy depresja.

Temperament dziecka decyduje o tym, jak reaguje ono behawioralnie i emocjonalnie na sytuacje społeczne, ludzi i doświadczenia życiowe. Oznacza to, że wpływa na:

• reaktywność: wysoce reaktywne dziecko może być bardziej pobudzone lub podekscytowane w różnych warunkach w porównaniu z dzieckiem o niskiej reaktywności,  

• zdolności adaptacyjne: temperament dziecka określa sposób, w jaki młody człowiek przystosowuje się i wchodzi w interakcje w szkole lub w domu, jak funkcjonuje wśród rówieśników i krewnych oraz w każdym innym aspekcie życia. Pomaga zrozumieć niuanse relacji społecznych, umożliwia regulację społeczno-emocjonalną i dostosowanie się do temperamentu innych,

• towarzyskość: podczas gdy introwertyczne dziecko może być mało towarzyskie, ekstrawertyczne wręcz przeciwnie,

• samoregulację: dzieci o wysokim stopniu samoregulacji mogą być skoncentrowane na zadaniu i uważne przez całe zajęcia, zaś dziecko ze słabą samoregulacją łatwo się rozprasza,

• emocjonalność: badania dowodzą, że temperament dziecka może wpływać na trudności emocjonalne, problemy z zachowaniem, nadpobudliwość i nieuwagę w późniejszych latach.

Wielu specjalistów jest zdania, że temperament ma charakter wrodzony, biologiczny i stosunkowo niezmienny. Jest uwarunkowany genetycznie i występuje u dzieci od urodzenia.

- Z badań wynika między innymi to, że cechy temperamentu w około 40 procent są zdeterminowane genetycznie, dziedzicznie, a w 50-60 procent - środowiskowo. [2] Badania bliźniąt wskazują, że na temperament silnie wpływają czynniki genetyczne. Oznacza to, że może być domyślnie związany z wrodzonym temperamentem jego rodziców. [1]

Inni specjaliści twierdzą zaś, że temperament w pewnym zakresie może się zmieniać. Wpływają na to relacje z rodzicami, rodzeństwem oraz innymi ludźmi, także doświadczenia życiowe.

Środowisko, w którym dziecko dorasta, może zarówno wzmocnić pozytywne cechy temperamentalne, jak i je osłabić. Wpływa na reaktywność, aktywność ruchową i samoregulację dziecka niezależnie od czynników genetycznych.

Badania wskazują, że za reakcje dziecka na sytuacje społeczne mogą być odpowiedzialne zmiany w pewnych obszarach mózgu. Na przykład badania obrazowe mózgu dowodzą, że większa aktywacja i objętość ciała migdałowatego wpływa na zahamowanie temperamentu u dzieci.

Specjaliści twierdzą także, że na temperament wpływa również sposób wychowywania dziecka. Duże znaczenie ma niewłaściwe dopasowanie rodzicielskie, także depresja i wrażliwość matki.

Hipokrates i Galen, dwaj filozofowie i lekarze, zaproponowali typologie temperamentu, odwołując się do soków w organizmie, czyli do hormonów. Stąd znamy choleryka, flegmatyka, sangwinika i melancholika. Ta typologia przetrwała i jest używana w języku powszechnym.

Jeśli chodzi o klasyfikację, obecnie wyróżnia się trzy główne typy temperamentu : temperament łatwy, trudny wolno rozgrzewający się i temperament trudny oraz typy mieszane. Nawiązuje to do Interakcyjnej Teorii Temperamentu.

Koncepcja ta powstała w latach 50. Opracowali ją psychiatrzy Alexander Thomas i Stella Chess, którzy w 1956 r. rozpoczęli badania nad 133 niemowlętami z Nowego Jorku i obserwowali je przez następne 25 lat. Przeprowadzali też wywiady z ich rodzicami.

Obserwacje i analizy pozwoliły na wyodrębnienie 3 typów temperamentów:

• temperament łatwy (40% dzieci),
• temperament wolno rozgrzewający się (15%),
• temperament trudny (10%).

Nie stanowi to 100%, ponieważ nie wszystkie dzieci można zakwalifikować do jakiejś konstelacji, nie udało się też stworzyć kolejnej, czwartej. Ma to związek z tym, że wiele dzieci trudno ująć w jakiejś kategorii z uwagi na istnienie temperamentów mieszanych. To stosunkowo częsta sytuacja, która nie wskazuje na żadne nieprawidłowości u dziecka.

Czym cechuje się każdy z typów temperamentu? I tak:

• temperament łatwy cechuje dzieci, które lubią określony rytm dnia, jednak w razie potrzeby elastycznie dostosowują się do zmian. Łatwo adaptują się w nowym miejscu. Są zwykle pogodne i radosne, zorganizowane i chętne do współpracy, zwykle dobrze funkcjonują nawet w hałaśliwym otoczeniu, a ich emocje nie są nasilone. To najczęściej spotykany typ temperamentu,

• temperament wolno rozgrzewający się oznacza, że duże znaczenie ma dla dziecka przywiązanie do rutyny. Takie dzieciaki są zwykle ostrożne, do świata odnoszą się z rezerwą i dystansem. Wykazują niechęć do ludzi i tłumów, mogą reagować negatywnie, gdy są zmuszane do interakcji. Cechuje je wysoka wrażliwość, ale i nieśmiałość,

• temperament trudny oznacza, że dzieci wymagają dużo uwagi i czujności od rodziców, są wybuchowe, często podejmują pochopne decyzje. Trudno przewidzieć ich zachowanie i reakcje. Lubią aktywność, miewają trudności w skupieniu. Nie potrafią funkcjonować w sposób rutynowy, wolą być spontaniczne w działaniach. Mogą być bardzo wybredne, drażliwe, wycofane i wykazywać negatywne nastawienie w sytuacjach społecznych. Częściej niż „grzeczne dzieci” cierpią na lęki, zaburzenia snu i jąkanie, przez co nie są rozumiane przez rodziców i nauczycieli.

Na trzy typy temperamentu wpływa kombinacja dziewięciu cech, w tym aktywność, wrażliwość, wytrwałość, podejście, rozproszenie uwagi, nastrój, regularność, intensywność i zdolność adaptacji. To one decydują, w jaki sposób dziecko reaguje i dostosowuje się do otoczenia i ludzi.

Rytmy biologiczne

Niektóre dzieci są przewidywalne, kładą się spać zawsze o tej samej porze, a i są głodne o mniej więcej stałych godzinach. Takie dzieciaki potrzebują ustalonego rytmu dnia.

Poziom aktywności

Poziom aktywności to poziom energii dziecka do wykonywania czynności oraz preferowany przez nie rodzaj aktywności. Wysoce aktywne dzieci lubią zajęcia, które angażują je fizycznie i umysłowo (dzieciaki wydają się być stale pobudzone), podczas gdy dzieci o niskim poziomie aktywności preferują zajęcia intelektualne, które wymagają od nich przebywania w jednym miejscu przez dłuższy czas.

Nastrój

Niektóre dzieci są bardzo często niezadowolone, wątpią w siebie i swoje możliwości, bardzo poważnie podchodzą do swoich obowiązków, bywają drażliwe. Inne są zwykle radosne, wszystko może być dla nich źródłem przyjemności. Nastrój dziecka dyktuje jego ogólną skłonność do pozytywnej lub negatywnej reaktywności.

Nastawienie do nowych wyzwań i znajomości

Niektóre dzieci chętnie poznają nowych ludzi, są otwarte na wyzwania. Inne są wycofane, mają trudności z podejmowaniem prób odkrywania nieznanych lądów. Ma to związek z ekstrawersją lub introwersją. 

Wytrwałość

Niektóre dzieci potrafią się zaangażować w jakąś czynność na długo, inne szybko czują się zniechęcone. Bardzo wytrwałe dziecko może być w stanie utrzymać koncentrację na zadaniu, niezależnie od jego poziomu trudności i innych wpływających czynników, takich jak liczba elementów w zadaniu, kolejność zadań, przydział czasu i zewnętrzne przerwy.

Dziecko o słabej wytrwałości może łatwo zrezygnować lub odłożyć wykonanie zadania, które uważa za trudne lub ograniczone w czasie.

Rozpraszanie uwagi

Roztargnienie determinuje wytrwałość dziecka w działaniu. Niektóre łatwo ulegają rozproszeniu, inne potrafią się skupić przez dłuższy czas, mogą również przechodzić z jednego zadania do drugiego bez ukończenia go.

Próg sensoryczny

Próg sensoryczny odnosi się do poziomu wrażliwości dziecka i jego reakcji na hałas, oświetlenie, dotyk i nacisk. Dzieci wysoko wrażliwe mają niski próg czucia. Często przeszkadzają im różne niedogodności i kontakt fizyczny. Reagują na wszystkie bodźce, stąd na przykład do zaśnięcia potrzebują idealnej ciszy i egipskich ciemności.

Dzieci z wysokim progiem sensorycznym nie niepokoi hałaśliwe otoczenie, kontakt fizyczny, często preferują jasne oświetlenie i mnogość bodźców.

Intensywność reakcji

Sposób, w jaki dziecko reaguje na bodźce sensoryczne, różni się w zależności od jego wrażliwości na bodźce.

Niektóre maluchy głośno wyrażają radość czy smutek (mają wysoką wrażliwość na bodźce środowiskowe). U innych dzieci nie obserwuje się takich reakcji nawet w intensywnych sytuacjach, czasami ciężko też powiedzieć, co czują (dzieci z niską wrażliwością).

Elastyczność

Elastyczność, inaczej adaptacyjność, odnosi się do otwartości dziecka na różne bodźce. Niektóre szybko i łatwo przystosowują się do nowych sytuacji, inne potrzebuje na to więcej czasu.

Dzieci o dużych zdolnościach adaptacyjnych przechodzą od jednego nowego doświadczenia, osoby, rutyny i środowiska do innego bez większego zamieszania. Dzieci o słabych zdolnościach przystosowawczych łatwo się frustrują, denerwują, potrzebują czasu na przystosowanie się do nowych sytuacji i uważają, że przejścia są trudne emocjonalnie i intelektualnie. Preferują rutynę i przewidywalność.

Temperament dziecka wpływa na jego funkcjonowanie na wielu płaszczyznach zarówno w domu, jak i w szkole. Co to dla ciebie oznacza?

Skutki łatwego temperamentu

Dzieci o łatwym temperamencie cechuje pozytywne nastawienie, regularność w rutynowych czynnościach, wolna reakcja na stresory w środowisku domowym i szkolnym, w grupach rówieśniczych i w sytuacjach życiowych. Mogą być dobrze przystosowane społecznie, szczere i oddane, co jest doceniane i uwielbiane przez wszystkich wokół nich.

Rodzice mogą pomóc wzbogacić ich pozytywne cechy i zmotywować do odniesienia sukcesu w różnych sferach życia.

Skutki temperamentu wolno rozgrzewającego się

Dziecko, które ma temperament wolno rozgrzewający, może potrzebować czasu na zaaklimatyzowanie się w nowym środowisku (obserwację otoczenia i ocenę otaczających go osób), zanim się do nich przyzwyczai. Może nie być szybkie w wyrażaniu siebie, mniej wrażliwe. Może, ale nie musi, trzymać się harmonogramu.

Nieśmiałe dzieci są podatne na presję społeczną i rówieśniczą, co zmusza je do wycofania się lub intensywnej reakcji na drobne problemy. Jednak pozytywne rodzicielstwo może pomóc w poprowadzeniu ich w kierunku większej otwartości na zmiany.

Skutki trudnego temperamentu

Dziecko o trudnym temperamencie może być bardzo aktywne, cechować się wysoką reaktywnością oraz nieregularnym rytmem biologicznym. Jest zwykle bardzo wrażliwe na zakłócenia zewnętrzne i otoczenie, co utrudnia mu przystosowanie się do nowych bodźców.

Typowe dla tej grupy dzieci są trudności ze skupieniem się na zadaniach i podatność na rozproszenia uwagi, stąd środowisko szkolne jest dla nich wyzwaniem. W domu rodzice i mogą być wobec nich krytyczni, autorytarni i surowi, także z powodu niezdolności do radzenia sobie z trudnym dzieckiem.

Dziecko, które jest ruchliwe, nie ma problemu z przyzwyczajaniem się do nowych sytuacji i wykazuje wrażliwość na bodźce, może wymagać większego dozoru ze strony dorosłych. Ważne jest częstsze przypominanie zasad i instrukcji czy przypomnień, ale także konsekwencji i pozytywnych wzmocnień.

Typ temperamentu wolno rozgrzewający się wymaga od rodzica cierpliwości i wyrozumiałości. Dziecko potrzebuje więcej czasu, by przyzwyczaić się do nowych warunków, zareagować na jakąś sytuację czy wyciszyć emocje.

Radzenie sobie z trudnym dzieckiem wymaga od rodziców empatii, wrażliwości i elastyczności, a także dostosowywania metod opieki i dyscyplinowania tak, by wzbogacić osobistą reaktywność i doświadczenia dziecka wobec świata. Co to znaczy? Co robić?

Trzymaj się zdrowych nawyków

Zapewnij dziecku stały, przewidywalny rytm dnia. Uregulowanie zadań i rytmu biologicznego pozwoli na lepszą organizację. Ustalenie granic może pomóc lepiej przystosować się do zmian, zapewni poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji. 

Bądź wzorem do naśladowania

Dobre dopasowanie rodzicielskie, mądra miłość i demokratyczny styl wychowania pozwala dziecku nauczyć się szacunku, umiejętności społecznych i komunikacyjnych, zdolności adaptacyjnych, wyrażania emocji, wytrwałości i samoregulacji.

Walka o władzę z autorytarnymi lub skrajnie pobłażliwymi rodzicami może sprawić, że dziecko będzie trudniejsze we współżyciu.

Korzystaj z pozytywnego rodzicielstwa

Sposób, w jaki rozmawiasz z dzieckiem, które jest nadmiernie aktywne, kapryśne, intensywnie reaktywne lub nadwrażliwe, odgrywa ważną rolę o tym, jak zareaguje na każdą sytuację.

Zachęcający rodzic może skuteczniej pomóc dziecku przystosować się do zmian i nauczyć je wyrażania swoich uczuć w odpowiedni sposób. Ponadto rodzic, który jest świadomy tego, jak jego własna reaktywność i temperament wpływają na dziecko, może lepiej kontrolować swoje dziecko i kierować je w kierunku reakcji społecznie akceptowalnych.

Zrozum swoje dziecko

Wiedza rodziców na temat temperamentu dziecka pozwala zrozumieć wiele kwestii, takich jak wyzwalacze, strefy komfortu i reaktywność. Umożliwia to modyfikację metod dyscyplinowania, stylu rodzicielskiego i temperamentu tak, by odpowiadały potrzebom dziecka. Ważne jest także podkreślanie i wzmacnianie jego mocnych stron.

Unikaj stosowania przymusu jako środka, aby skłonić dziecko do zaprzestania jakiegoś działania lub nawiązania współpracy.

Zaakceptuj swoje dziecko

Rodzic, który stosuje surowe metody, aby zmienić zachowanie i temperament dziecka, wyrządza więcej szkody niż pożytku. Akceptacja dziecka, wykorzystywanie jego mocnych stron i dostosowywanie metod wychowawczych do temperamentu może pomóc mu w nauce większej samokontroli nad reaktywnością psychomotoryczną i ekspresją emocjonalną.

Unikaj porównań

Porównywanie z innymi może być postrzegane przez nie jako krytyka i niechęć. To sprawia, że dzieci stają się mniej pewne siebie i bardziej reaktywne lub uparte. Mogą odmówić słuchania i zachowywać się w sposób odwrotny lub niewłaściwie (to sposób wyrażenia buntu).