Przyczyny jąkania u dzieci

Jąkanie często pojawia się we wczesnym okresie rozwoju mowy z kilku przyczyn: 

• nadpobudliwości dziecka,
• szybkiego bogacenia języka i rozwoju myślenia przy małej sprawności artykulacyjnej.

Czym jest jąkanie rozwojowe?

Dysproporcja pomiędzy tym, co dziecko chce powiedzieć i co rozumie, a tym, co może wypowiedzieć, jest źródłem napięć, które w taki sposób mogą zaburzyć jego mowę, że dziecko zaczyna się jąkać - to tzw. jąkanie rozwojowe (fizjologiczne).

Pojawia się ono często w naturalnym procesie rozwoju mowy i samoistnie ustępuje, o ile nie zostanie utrwalone wskutek niewłaściwych reakcji otoczenia. Ciągłe poprawianie, okazywane zniecierpliwienie, przerażone miny opiekunów, wyśmiewanie, przedrzeźnianie wtórnie napędzają całą machinę. Dziecko chce coś powiedzieć, nie wychodzi mu, osoby w jego otoczeniu go stresują, więc dziecko jest coraz bardziej napięte i znowu się jąka.

Co to jest jąkanie patologiczne?

Istnieje także jąkanie patologiczne (właściwe) spowodowane nieprawidłowym skoordynowaniem działania układów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego, którym towarzyszyć może napięcie mięśni.

Tu wyróżnić można: jąkanie kloniczne - kiedy to podczas skurczów klonicznych ten sam ruch powtarzany jest wiele razy, np.: kiekiekiedy - czyli powtarzane są sylaby w nagłosie.

Drugi typ to jąkanie toniczne, powstaje na skutek napięcia mięśni artykulacyjnych powodujących skurcze toniczne przy wymawianiu głosek zwartych: p,b,t,d,f,g.

W przypadku jąkania patologicznego przyczyną są bardzo różne. Ryzyko jego pojawienia się wzrasta nawet o 40% w przypadku, gdy jedno z rodziców jest osobą jąkającą się (nie jest to jednak przypadłość dziedziczna).

Czynnikiem predysponującym do jąkania jest też ogólna niesprawność motoryczna, a także obecność innych wad wymowy, uszkodzenie podkorowych ośrodków ruchu i niedostateczna czynność jąder podkorowych.

Nie bez znaczenia jest podłoże neurologiczne:

• choroby układu nerwowego takie padaczka, guzy mózgu oraz niektóre leki,
• przyczyny behawioralne (jąkanie może być wyuczonym zachowaniem),
• przyczyny lingwistyczne (jąkanie częściej występuje u dzieci z zaburzeniami wymowy oraz opóźnionym rozwojem mowy).

Dość często zdarza się, że logopedzi, lekarze czy psycholodzy mylą dzieci z obu tych grup. Rozwojowa niepłynność mówienia jest niespastyczną formą niepłynności (nieskurczową). Dziecko powtarza sylaby, wyrazy, w jego mowie występują pauzy nienapięte, rewizje, czasami niespastyczne przeciąganie głosek. Niepłynności pojawiają się najczęściej na początku wypowiedzi lub na przejściu od jednego jej członu do drugiego. Przeważnie niepłynnie wymawiane są przyimki i spójniki. 

Inaczej w przypadku jąkania wczesnodziecięcego – niepłynność stanowi kombinację niepłynności spastycznej i niespastycznej, dominującymi objawami są: przeciąganie, bloki, pauzy napięte, powtarzanie sylab, głosek, nierytmiczne wymawianie głosek. Owe  spastyczne przeciąganie głosek, pauzy napięte i bloki bywają często mylnie określane jako „zacinanie”. Rodzice czują się uspokojeni – ich dziecko nie jąka się, tylko zacina. Niestety tak nie jest. W przypadku jąkania niepłynności pojawiają się w każdym miejscu wypowiedzi, często występują ich zlepki.

Jeśli chodzi o świadomość zaburzenia i lęk przed mówieniem, to nie występuje ono u dzieci z rozwojową niepłynnością mówienia. U dzieci z jąkaniem wczesnodziecięcym jest odwrotnie – często zdają sobie sprawę z zaburzenia swojego mówienia, a logo fobia rozwija się u nich stopniowo. 

Około 5. roku życia, częstotliwość występowania objawów rozwojowej niepłynności mówienia zmniejsza się, a częstotliwość występowania symptomów jąkania wczesnodziecięcego wykazuje tendencję zwyżkową. Jednym słowem rozwojowa niepłynność mówienia  kończy się w zasadzie przed rozpoczęciem nauki szkolnej, podczas gdy jąkanie wczesnodziecięce rozwija się nadal.

Jeżeli dostrzegasz niepłynność mówienia u dziecka, nie okazuj niepokoju czy zniecierpliwienia. Wiele maluchów ma kłopoty z mówieniem, szczególnie w tym okresie, kiedy rozpoczynają naukę w szkole i dla wielu z nich są to tylko przejściowe kłopoty. 

Mów powoli i spokojnie

Nie wkraczaj w strumień mowy dziecka, każąc mu brać oddech czy mówić powoli. Odwracaj uwagę od jego mówienia, szczególnie gdy ma trudności. Zawsze pozwól mu skończyć wypowiedź, a następnie zainteresuj tym, co nie sprawia mu kłopotu.

W przypadku problemu dziecka z wypowiedzeniem jakiegoś słowa, pomocne może być spokojne wypowiedzenie go oraz wytłumaczenie, że każdy może mieć kłopot z artykulacją trudnych wyrazów.

Słuchaj co dziecko mówi, a nie – jak mówi

Nie wykluczaj dziecka z działań wymagających mówienia, ale nie obciążaj zbytnio. Zwracaj uwagę na jego samopoczucie i wykorzystuj momenty, kiedy jest dobre. Podkreślaj mocne strony dziecka, pomóż mu  w trudnym dla niego budowaniu poczucia własnej wartości. Pamiętaj, że na płynność mowy u dziecka wpływa także zbytnia koncentracja rodziców na problemie.

Obserwuj dziecko. Niepokój powinny wzbudzić reakcje towarzyszące jąkaniu, takie jak: zaciskanie pięści, marszczenie czoła, potrząsanie ramionami, zaciskanie warg, podnoszenie brwi, zamykanie oczu, może to znaczyć, że dziecko zaczyna się jąkać.

Jąkanie najczęściej pojawia się i rozwija w wieku do 7 lat i w tym okresie najłatwiej je usunąć. Należy podkreślić, że jak do pory mechanizmy powstawania jąkania są wciąż jeszcze mało znane. Niektórzy badacze traktują je jako objawnerwicy, inni uważają, że jest to rodzaj nerwicy.

Według tych pierwszych, dziecko z jakiejś przyczyny o charakterze neurologicznym zaczyna jąkać się. Niepowodzenia w coraz to nowych sytuacjach komunikacyjnych oraz objawy dezaprobaty, bądź niepokoju rodziców powodują, że dziecko zaczyna bać się sytuacji mówienia. Coraz częściej unika różnych sytuacji społecznych – źle funkcjonuje w przedszkolu, potem w szkole. Narasta u niego logo fobia, polegająca na przeżywaniu silnego strachu w przewidywaniu, że będzie trzeba mówić. 

W rezultacie strach przed mówieniem determinuje społeczne zachowanie się dziecka, a potem osoby dorosłej. Nieprzystosowanie narasta, jąkający się nie podejmuje studiów czy pracy, nie zakłada rodziny itd. Oczywiście przy założeniu, że osoba ta nie podejmuje terapii – ani w dzieciństwie, ani w życiu dorosłym. 

Inny pogląd na etiologię jąkania jako punkt wyjścia przyjmuje zagrażający konflikt, na przykład:

• pomiędzy strachem przed wykonaniem czynności a karą,
• pomiędzy agresją a wymaganiem bycia nieagresywnym,
• między sprzecznymi wymaganiami – np. „bądź lojalny wobec rodziców lub nauczycieli i bądź lojalny wobec kolegów”,
• pomiędzy normą a wymaganiem – np. gdy normy rodzinne niezgodne są z wymaganiami szkoły,
• między dwoma normami – np. normami rodzinnymi a normami rówieśniczymi.

W sytuacji, gdy dziecko nawet przed sobą nie może się przyznać, że przeżywa konflikt, dochodzi do jego częściowego lub całkowitego wyparcia. Efektem wyparcia konfliktu jest lęk. Jednym ze sposobów pozbycia się lęku jest wykorzystanie objawu (symptomu). Jest on sygnałem informującym samego zainteresowanego, a zwłaszcza jego otoczenie, że dzieje się z nim coś niedobrego. Osoba z symptomem koncentruje na nim swoją uwagę, przez co może nie zajmować się przeżywanym lękiem.

Innym sposobem pozbycia się lęku jest uprzedmiotowienie go, związanie z objawem, przez co staje się on mniej uciążliwy. Dzięki objawom, osoba przeżywająca lęk może wycofać się z sytuacji będących jego źródłem.

Jak powstaje jąkanie nerwicowe?

Aby powstało jąkanie nerwicowe, oprócz konfliktu muszą być spełnione 3 warunki:

• Dziecko musi mieć predyspozycje do jego powstania (dziedziczne, wrodzone – ważny jest przebieg ciąży i poród, nieprawidłowości rozwojowe, choroby, nietypowo przebiegająca lateralizacja, często skrzyżowana, opóźniony rozwój mowy),

• Muszą wystąpić czynniki wyzwalające: silne przestraszenie, narodziny siostry czy brata, rozłąka z opiekunem, zmiana sytuacji społecznej dziecka  - przedszkole, szkoła; silne przeżycia pozytywne, naśladownictwo osoby dorosłej czy rówieśnika,

• Czynniki wzmacniające: odzyskanie uwagi rodziców, rywalizacja o ich względy, zdobycie akceptacji opiekuna, ukaranie rodziców jako nagroda, objawy jąkania jako sposób ucieczki od trudnej sytuacji społecznej lub sposób na podtrzymanie nieadekwatnej, bo zbyt wysokiej samooceny. 

Objawy jąkania, to zdaniem wielu terapeutów tylko wierzchołek góry lodowej. Pod wodą pozostają strach przed mówieniem, poczucie braku kontroli nad własnym życiem i pozostałe cierpienia, niedostępne nie tylko dla otoczenia, ale i dla samego jąkającego się. 

Jeśli chodzi o metody pozwalające sprawdzić, czy i jak maluch się jąka, najprościej jest udać się do specjalisty (logopedy). Przed taką wizytą proponowałabym dokładną obserwację dziecka:

• kiedy najbardziej się jąka (konkretne sytuacje),
• jak to wygląda
• przy jakich wyrazach
• jak sobie z tym radzi - czy się denerwuje, wpada w złość, zamyka się w sobie
• ważne są też informacje na temat rozwoju mowy dziecka.

Natomiast odpowiednie testy i ich interpretacji dokonuje się poprzez logopedę, on też zaleca odpowiednie ćwiczenia korekcyjne. 

Warto pamiętać, że terapii jąkania nie sprzyja nadmierne budowanie napięcia emocjonalnego a przez to i mięśniowego.

Przed podjęciem terapii logopedycznej warto odpowiedzieć na pytanie, do której z trzech poniższych grup należy dziecko:

• Dzieci, u których jąkanie mija samorzutnie, bez potrzeby interwencji terapeuty. Dzieci te należy ustrzec przed niewłaściwymi reakcjami środowiska wychowawczego, przejawiającymi się w ciągłym kierowaniu uwagi dziecka na proces mówienia, pouczaniu.

• Dzieci, które pozbędą się niepłynności mówienia, jeśli zmieni się patogenna sytuacja (rodzinna, pozarodzinna). Konieczna jest tu terapia rodzinna.

• Dzieci, u których jąkanie szybko utrwali się, jeśli nie zostaną one w porę objęte specjalistyczna opieką. 

W terapii jąkania wykorzystuje się trening płynności mówienia. Polega on na zastosowaniu:

• metod bezpośrednich (ćwiczenia oddechowe, fonacyjne, artykulacyjne i słuchowe),
• metod pośrednich (wpływ na procesy leżące u podstaw mówienia, środowisko domowe, szkolne),
• metod kompleksowych (łączące techniki terapii bezpośredniej i pośredniej).

Część terapeutów uważa, że należy się zająć oddziaływaniem na osobowość jąkającego się. Ogromne znaczenie ma tu wiek pacjenta. W przypadku dziecka terapia jąkania powinna być bezpośrednia  i obejmować głównie rodzinę. 

Do metod wykorzystywanych w terapii dzieci cierpiących na zaburzenia płynności mowy zalicza się nie tylko trening płynności mówienia ipsychoterapię treningową, ale i edukację rodziców oraz naukę technik relaksacji.

Nie należy obciążać rodziców winą za jąkanie dziecka, by nie zwiększać poczucia winy, które i tak często przeżywają. Do tej pory nie udowodniono, czy istnieje ścisły związek między rozwojem niepłynności mówienia u dziecka a zachowaniem się jego rodziców.

Jak uczyć dziecko czytać?

Częstym powodem trudności w mówieniu dla młodszych dzieci jest nauka czytania. Należy właściwie ocenić, czy niepłynność jest podstawowym problemem dziecka, czy też została spowodowana trudnościami w nauce czytania.

W tej wczesnej fazie nauczyciel nie powinien popędzać dziecka, kiedy jego czytanie staje się niepłynne, jak również zmuszać go do czytania głośno na środku klasy, dopóki nie jest ono bardziej pewne tego co robi. Można uzyskać pewną poprawę, każąc mu czytać przed jedną osobą. Gdy czytanie poprawia się, powiększamy liczbę słuchaczy. 

Dobre rezultaty daje też wspólne czytanie z drugą osobą. Aby uzyskać jak największą płynność mówienia postępujemy podobnie (mówienie przez dwie osoby, potem przy jednym słuchaczu, następnie przy małej grupie). Warto spróbować połączyć mowę dziecka z innymi czynnościami i pamiętać o powolnym kończeniu wypowiedzi. Dobrze jest, gdy dziecko może otwarcie mówić o swoim zaburzeniu i należy zachęcać je do rozmowy o swoich trudnościach. 

Jaką wybrać szkołę lub przedszkole dla dziecka, które się jąka? 

Kilka rad dla rodziców wybierających szkołę bądź przedszkole dla dziecka z niepłynną mową: 

• Należy wspomnieć o problemie niepłynności i przekonać się, jaką wiedzą na ten temat dysponują nauczyciele.
• Czy zechcą bliżej zapoznać się z tym problemem?
• Czy oczekują, że dziecko poradzi sobie tak jak pozostali rówieśnicy?
• Czy zechcą zmienić rutynę codziennych czynności, by w ten sposób pomóc dziecku jąkającemu się?
• Czy personel zainteresowany jest wysłuchaniem uwag rodzica i współpracą z nim, oraz czy potrafi dyskutować o pojawiających się problemach?
• Jeśli jesteś z dzieckiem, zaobserwuj czy wychowawcy i nauczyciele zwracają się wyłącznie do ciebie, czy też starają się nawiązać kontakt z dzieckiem? Jakie jest ogólne podejście szkoły do dzieci ze specjalnymi potrzebami? Czy są włączane w życie szkoły na równych prawach z innymi?