Opowiem mamie o świecie – wspieranie rozwoju umiejętności narracyjnych dziecka

W wypowiedziach dzieci ważna jest zarówno strona brzmieniowa języka - poprawne artykułowanie głosek, głośność, wyrazistość mówienia, jak i słownictwo, umiejętność tworzenia zdania, poprawność stosowania form gramatycznych, spójność wypowiedzi.

Pierwszym, ale i najważniejszym źródłem wiedzy o języku  jest dla dziecka środowisko rodzinne. Wrażliwe na odbiór, obdarowane naturalnym pędem do porządkowania słów, przestrzegania reguł, dzięki codziennym kontaktom z rodzicami, rozmowach z nimi, w nieświadomy sposób przyswaja wiele cennych informacji dotyczących komunikacji werbalnej. Przysłuchując się dorosłym, potem rozmawiając z nimi  dzieci, nasi mali baczni obserwatorzy, przechwytują słowa, przejmują zasady gramatyki i składni, a ich podstawową formą uczenia się jest naśladownictwo.

We wczesnym kontaktowaniu się z dzieckiem powinna obowiązywać zasada: nie milczeć. Czy mówienie dorosłych można nazwać swoistymi lekcjami języka? Zapewne, ale to nieświadoma „szkoła”, bez przygotowania. Spontaniczny kontakt językowy jest najważniejszy i nie należy podawać rodzicom zaleceń dotyczących sposobu komunikowania się z małymi dziećmi. Maluchy odkrywają nowe słowa, bawią się nimi, używają ich w różnych kontekstach. Dlatego powstają neologizmy, rymy, kalambury, wyliczanki, które dowodzą świeżości skojarzeń i autentyzmu ekspresji dziecka. Budując samodzielnie swój język, dziecko czerpie wzorce z języka rodziców, dziadków, rodzeństwa, potem nauczycieli.

Istotną cechą dziecięcego języka jest jego upraszczanie, tj. dążność do używania podobnych form w zróżnicowanych kontekstach. Nie powinny dziwić metafory, ponieważ to one nazywane są źródłem języka. Tworząc je, dzieci odwołują się do swojej wiedzy, która - w porównaniu z wiedzą dorosłych - jest własnym rozwijającym się systemem. Samo dziecko bardzo często przywołuje nazwy odnoszące się do przedmiotów, osób z którymi często się styka. Słowo, aby utrwalić się w mowie dziecka, musi być wielokrotnie w jego otoczeniu powtarzane, a dla niego samego musi mieć moc sprawczą. W związku z tym np. dziecko, które widuje swoją ciocię tylko od czasu do czasu, nie utrwali nazywającego ją słowa w pierwszym okresie rozwoju mowy – inaczej niż maluch, którym często opiekuje się ciocia. Dziecko to wdzięczny odbiorca filmów, baśni, literatury, teatru; niektóre sformułowania zapamiętuje i potem powtarza.

Tworzenie przez dzieci opowiadań, które wiążą się z ich doświadczeniami, przeżyciami, marzeniami, wyobrażeniami, to potrzeba i umiejętność, która pojawia się wcześnie w ich rozwoju. Przedszkolaki bardzo chętnie tworzą narracje, pragną się nimi dzielić z rówieśnikami i dorosłymi. W momencie rozpoczęcia przez dzieci nauki w szkole, proces rozwoju umiejętności narracyjnych nie zawsze jest kontynuowany. Naturalna spontaniczność dzieci w wypowiadaniu się może zostać zahamowana z powodu narzuconych, określonych ram formalnych dotyczących komunikowania się nauczyciela z uczniami i kultywowanie poprawności.

Profesor Kielar-Turska wymienia się następujące etapy rozwojowe w obrębie dziecięcej umiejętności opowiadania, narracji:

- Maluszek  tworzy opowiadanie przy użyciu środków niejęzykowych, wykorzystując mimikę, gest, spojrzenie. Bohaterem tych opowiadań jest samo dziecko, które informuje o swoich doznaniach i przeżyciach.

- Dziecko potrafi wyodrębnić przedmiot opowiadania, którym są najczęściej elementy otoczenia, a sprawcą działania jest zazwyczaj on sam. Opowiadanie powstaje w formie wypowiedzi jednoklasowej, tzn. dziecko łączy słowo ze środkami niejęzykowymi.

- Dziecko opisuje przebieg zdarzenia, warunki, w jakich się ono rozgrywa, ukazuje jego zakończenie - etap budowania wypowiedzi dwuklasowej. Jego opowiadanie charakteryzuje się większą możliwością przekazywania informacji o warunkach, okolicznościach i sposobach działania.

- Około 3-ego roku życia zaczynają się pojawiać powiązania przyczynowo-skutkowe, a znaczny wzrost ich liczby przypada na 6-ty,7-my rok życia. Dziecko dostrzega zależność między zachowaniem się bohatera a warunkami, w których on działa. Przedszkolak przedstawia sprawcę działania, jego czyny i przygody. Wzrasta liczba opisów działań bohatera, łączy je następstwo w czasie. Nasza pociecha potrafi odpowiedzieć kilkoma zdaniami, co stało się w przedszkolu lub wydarzyło na wycieczce.

- Koniec wieku przedszkolnego przynosi rozwój zdolności narracji. Opowiadania pięcio-, sześciolatków zawierają już wszystkie podstawowe elementy strukturalne: bohatera, czas, miejsce, epizody, temat, rozwiązanie, ocenę wydarzeń. Dzieci potrafią opisywać przebieg zdarzeń, zapowiadać rozwiązanie akcji, zarysować tło wydarzeń. Jednak wyraźną trudność sprawia im wprowadzenie postaci do akcji, zapowiadanie kolejnych wydarzeń oraz charakterystyka bohaterów. Dziecięce wypowiedzi ujawniają naturalną, spontaniczną skłonność ich autorów do uporczywego dochodzenia przyczyn wszystkiego, co je otacza i co wokół się dzieje. Brak im wprawdzie wiedzy o prawach rządzących materialną rzeczywistością, którą to dopiero zdobędą, ale podejmują próbę wyjaśnienia zjawisk, stanów obiektywnymi , obserwowalnymi faktami. Tłumacząc zjawiska natury, zachowanie zwierząt, interpretują je zgodnie z modelem działania człowieka (lub własnego), posługują się analogią do świata ludzkich zachowań. Pewną monotonię rodzi nadużywanie spójnika „bo” (podobnie zresztą jak u dorosłych).

- Dziecięce wyjaśnienia cechuje duża stopień racjonalności. Tworzone przez dzieci przeciwieństwa, umożliwiające porządkowanie językowego obrazu rzeczywistości, wydobywają zmienność, kontrastowość, wskazują na różnice. Przenika je antropocentryzm, bowiem miarą wielu odniesień jest samo dziecko lub człowiek. Na przykład ocena innych istot, określanie ich jako dobre bądź złe, przyjazne lub wrogie wynika z ich stosunku do człowieka (np. wilk, pies; orzeł, wróbel)   

Jak zachęcać dzieci do tworzenie spójnych wypowiedzi, pomagać w rozwoju umiejętności narracyjnych?

1. Jednym z najczęściej stosowanych sposobów wywoływania wypowiedzi narracyjnych jest prezentowanie dzieciom obrazka lub historyjki obrazkowej.
Ponieważ zdolność opisywania i opowiadania zależy od rodzaju bodźca i sytuacji opisywania, warto wziąć pod uwagę, iż historyjka obrazkowa jest bardziej inspirująca aniżeli obrazek tematyczny. Z kolei tworzone przez dzieci opowiadania są dłuższe niż opisy i występuje w nich większe zróżnicowanie środków leksykalnych i gramatycznych. Jednak najbardziej złożone konstrukcje powstają w wypowiedziach swobodnych dziecka.

2. Gdy słuchacz nie widzi opisywanego obrazka, dziecko próbuje wyjaśnić i zinterpretować przedstawione zdarzenia w szerszy i bogatszy sposób. Wykorzystajmy to w naszych zabawach z dzieckiem.

3. Zadbajmy, by nasze wypowiedzi cechowała poprawność (zgodna z normami języka polskiego), a zarazem swoboda i naturalność.

4. Usprawnianie umiejętności językowego komunikowania się powinno przebiegać w formie naturalnej zabawy-rozmowy, poprzez aranżacje różnych zabaw, jednak nie kierowanych przez nas sposób dyrektywny.

5. Proponujmy dzieciom wspólne rozwiązywanie problemów, zastanawiajmy się i zadawajmy pytania: Jak to zrobimy? Czy masz jakiś pomysł? I co teraz będzie? Nie wiem, co mogło być dalej... .

6. Prowokujmy dzieci do uzasadniania dokonanych wyborów.

7. Słuchajmy! Unikając dominacji w rozmowie, akceptujemy i cieszymy się z wszystkich wypowiedzi dziecka, jego opowieści, bez ich oceniania.

8. Pamiętajmy, że najbardziej naturalnym środowiskiem stymulującym rozwój umiejętności językowych dzieci jest grupa rówieśnicza.

Anna Czajkowska    

pedagog, logopeda, www.logopedzi.pl

 Rozwój dziecka - przeczytaj pozostałe artykuły.