R jak ryba, czyli dziecięce przygody z głoską r

Głoska r, to trudny dźwięk pod względem artykulacyjnym. W  zasobie dźwiękowym dziecka pojawia się zazwyczaj między 5 a 6 rokiem życia lub nawet później i jest kolejnym etapem rozwoju mowy. Wcześniejsze zastępowanie głoski r przez j oraz l jest prawidłowością rozwojową. Zatem najlepiej spokojnie podchodzić do artykułowania tej głoski. Jeśli w piątym roku życia nie pojawi się samoistnie, warto zasięgnąć rady specjalisty.

Głoska r może być deformowana – mówimy wówczas o rotacyzmie właściwym; zamieniana na inną głoskę, wymawianą prawidłowo np. j, ł, d, w, l – tak zwany pararotacyzm lub opuszczana - mogirotacyzm. Bezpośrednią przyczyną rotacyzmu, zwanego też reraniem, czyli wady wymowy polegającej na nieprawidłowej wymowie głoski r, bywa często niedostateczna sprawność  ruchowa czubka języka, który nie wykonuje drobnych, subtelnych ruchów wibracyjnych.

Powody problemów z wymawianiem głoski r

Budowa języka

Istotne znaczenie ma również sama budowa anatomiczna języka. Jeśli jest on zbyt duży i gruby, ze zbyt krótkim wędzidełkiem podjęzykowym, wzmożonym czy osłabionym napięciem mięśniowym, to nie wykona on ruchów koniecznych do prawidłowej wymowy r. Inne czynniki wpływające na powstawanie rotacyzmu, to anomalie podniebienia twardego, tzw. podniebienie gotyckie (podniebienie zbyt mocno wysklepione, zbyt wysokie) oraz anomalie zgryzowe, bowiem przy bardzo otwartym zgryzie może wystąpić rotacyzm interdentalny.

Problemy ze słuchem

Ponadto, podobnie jak wadliwa wymowa wszystkich innych dźwięków, rotacyzm może być spowodowany obniżonym poziomem słuchu, słabą zdolnością koncentracji uwagi na dźwiękach mowy, opóźnionym rozwojem ruchowym i umysłowym oraz oddziaływaniem nieprawidłowych wzorów wymowy osób z otoczenia dziecka.

Postawa otoczenia

Często zdarza się, że przyczyną rotacyzmu właściwego u małych dzieci jest wręcz szkodliwa postawa najbliższych, którzy nie akceptują faktu zastępowania lub opuszczania głoski r przez dziecko, którego aparat artykulacyjny nie jest jeszcze gotowy do wymawiania prawidłowego r (dziąsłowego). Maluch  poszukuje wówczas artykulacji zastępczej, łatwiejszej dla niego do zrealizowania (np. języczkowe, gardłowe).

Zbyt krótkie wędzidełko

Zdarza się, że zbyt krótkie wędzidełko (ankyloglossia), utrudnia wytworzenie prawidłowego brzmienia głoski r oraz głosek szumiących, czyli sz, ż, cz, dż. Ruchy języka na boki i ku przodowi są wówczas ograniczone, co powoduje niemożność dotknięcia koniuszkiem języka do łuków zębowych. Aby sprawdzić czy wędzidełko podjęzykowe jest prawidłowe, wystarczy wykonać prostą próbę.

Należy język wyciągnąć na zewnątrz jamy ustnej i przyjrzeć się jaki przyjmuje kształt. Przy prawidłowej długości wędzidełka, język będzie miał kształt owalu. Natomiast jeśli czubek języka jest wcięty w środku i przypomina serduszko, prawdopodobnie wędzidełko jest zbyt krótkie. W sytuacji skróconego wędzidełka, po konsultacji z laryngologiem czy chirurgiem można je podciąć albo spróbować rozciągnąć ćwiczeniami i masażem. Po wykonanym zabiegu zwiększy się ruchomość języka, ale należy go usprawniać. Ćwiczenia języka należy rozpocząć w ciągu trzech dni po podcięciu wędzidełka i wykonywać je systematycznie.

Rodzaje rotacyzmu właściwego:

• reranie języczkowe,
• reranie wargowe,
• reranie międzyzębowe,
• reranie policzkowe,
• reranie podniebienne,
• reranie gardłowe,
• reranie nosowe,
• reranie boczne,
• reranie krtaniowe,
• reranie językowo-wargowe,
• reranie językowe boczne,
• reranie świszczące.

Jak rodzice mogą pomóc dziecku wymawiać głoskę r?

Rotacyzm,  to jedna z trudniejszych do zlikwidowania wad wymowy, ale w większości wypadków przynosi oczekiwane efekty. Sukces zależy tu od dobrego logopedy i od systematycznych ćwiczeń, wykonywanych przez dziecko w domu. Oczywiście nastawienie dziecka też jest ważne.

Rodzice wraz z dzieckiem powinni wykonywać ćwiczenia zalecone przez logopedę, które mają na celu wyćwiczenie sprawności czubka języka. Najlepiej takie ćwiczenia wykonywać przed lustrem, aby malec mógł widzieć, jak zachowuje się jego buzia. Dobrze byłoby, gdyby logopeda zademonstrował, jak ma wyglądać taka gimnastyka.  Należy pamiętać, że ćwiczenia powinny być zabawą. Na przykład udajemy wraz z naszą pociechą kotka, który pije mleko, a potem musi oblizać pyszczek.

Ćwiczenia pomagające wymawiać dziecku głoskę r

• rozruszanie czubka języka poprzez dynamicznie wymawianie: lalala, lylyly. Nucimy w ten sposób znane melodie, dziecięce lub ludowe piosenki,
• rozciąganie języka leżącego swobodnie w jamie ustnej tak, aby jego boki dotykały zębów trzonowych, a następnie wysuwanie szerokiego języka,
• ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i delikatne żucie,
• układanie szerokiego języka i wykonywanie wdechów i wydechów przy lekko rozchylonych wargach,
• ujmowanie brzegów języka między zęby trzonowe i unoszenie jego czubka do wałka dziąsłowego,
• dotykanie czubkiem języka kącików warg,
• kląskanie,
• liczenie górnych zębów czubkiem języka,
• masaż języka przez wysuwanie go i wsuwanie przez lekko zbliżone zęby,
• zdmuchiwanie paska papieru (gwiazdek, kółek, kwiatków itp.) umieszczonego na czubku języka, na wałku dziąsłowym za górnymi zębami. Dziecko wykonuje głęboki wdech nosem i szybki wydech ustami. Stara się dmuchnąć na tyle mocno, żeby papierek wyleciał,
• odklejanie językiem z podniebienia chrupek kukurydzianych lub opłatka,
• zlizywanie z przedniej części podniebienia twardego przyklejonego kawałka czekolady, kropli miodu, odrobiny dżemu itp.,
• naśladowanie lub ssanie prawdziwego cukierka czubkiem języka.

Pamiętajmy, że dziecka, które ma trudności z prawidłową wymową głoski l najpierw, pod kierunkiem logopedy, powinno nauczyć się wymowy tej głoski, a dopiero potem przejść do r. W początkowej fazie ćwiczeń należy unikać wymawiania głoski r, dlatego nie prosimy dziecka o powtarzanie wyrazów zawierających tę głoskę.

Jeżeli natomiast głoska się pojawi, utrwalamy ją. Nie wolno też zapominać o tym, że dziecko musi umieć odróżnić słuchowo prawidłową realizację głoski r od nieprawidłowej. Nasze zabawy powinny trwać krótko, by nie zrazić dziecka zbyt natarczywym naleganiem. Dobrze byłoby wykonywać ćwiczenia na przykład trzy razy dziennie.

A co w sytuacji, gdy nastolatek bądź osoba dorosła wciąż boryka się z rotacyzmem?

Nie da się ukryć, że wiek działa na niekorzyść, ponieważ wzorce wymowy są już utrwalone w mózgu i od wywołania poprawnie brzmiącej głoski, do wypowiadania jej w mowie spontanicznej jeszcze długa droga. Ale terapia logopedyczna prowadzona we właściwy sposób przynosi efekty niezależnie od wieku pacjenta. Niewątpliwie warto podjąć trud, aktywnie rozpoczynając ćwiczenia wspólnie z logopedą, pamiętając przy tym, że powinno się je wykonywać regularnie każdego dnia, w przeciwnym razie na efekty będziemy czekać bardzo, bardzo długo.

Anna Czajkowska
logopeda, pedagog