Empatia to słowo, które pochodzi z greckiego empathes - dominujący, wzruszony. Do nas przywędrowało jednak najprawdopodobniej z angielskiego empathy. Na świecie określenie to zostało użyte po raz pierwszy w roku 1909 i od razu zrobiło zawrotną karierę. Trudno się dziwić, bo mieści ono w sobie bardzo dużo treści.

Empatia to umiejętność identyfikowania się z cudzymi uczuciami, wczucie się w sytuację innej osoby, zrozumienia pobudek działania kogoś innego niż my sami. Nie należy mylić tego pojęcia z sympatią czy współczuciem. Większość ludzi bez trudu zdobywa sobie umiejętność wczuwania się w doznania innych, mimo to warto tę umiejętność u dzieci kształcić, gdyż takie dziecko łatwiej zdobywa sobie przyjaciół, lepiej radzi sobie w grupie, nabiera szacunku do innych i do samego siebie.

Wiek 0 - 2 lata
To okres gdy dzieci są bardzo silnie skoncentrowane na sobie, a ten egocentryzm jest jak najbardziej naturalny. Maluch nie rozumie, że kota boli ogon, gdy go ciągnąć. W tym okresie mogą pojawiać się pierwsze przejawy empatii, wynikające z chęci naśladowania dorosłych (usypianie lali, karmienie misia).

Wiek 2-4 lata
To w dalszym ciągu wiek egoizmu i egocentryzmu. Dziecko skupione jest wyłącznie na swoim "ja"; (ja chcę, teraz ja, ja muszę) i nie dba o uczucia innych. W okolicy 3 lat mogą pojawiać się sygnały, że maluch czasami wyciąga wnioski z obserwowanych wokół siebie zachowań empatycznych i próbuje postępować podobnie (przejawy troskliwości – przykrywanie mamy kocem, podzielenie się czymś).

Wiek 4-6 lat
W tym wieku dziecko zaczyna dostrzegać więzi między ludźmi, zaczyna też rozumieć, co może mieć wpływ na nie. Dlatego chętniej dzieli się swoimi zabawkami, docenia wartość podarunku (samo chętnie przygotowuje prezenty) rozumie, że uderzenie kogoś zaboli. Te cechy nadal nie są w pełni uświadomione i nie można od dziecka oczekiwać, że będzie rozwijało te cechy z pełną świadomością oraz konsekwencją.

Wiek 6-11 lat
To czas, gdy dzieci bardzo uważnie obserwują kontakty międzyludzkie, koncentrują się na nawiązaniu kontaktów z rówieśnikami, ale to także czas, gdy dzieci bywają okrutne i ignorują sygnały empatyczne (zwłaszcza, gdy tak jest im tak wygodniej). W sprzyjającym otoczeniu dziecko z radością zaangażuje się w niesienie pomocy potrzebującym.

Wiek 11-15 lat
Kto pamięta, jak to jest być nastolatkiem, pewnie wie, że to "burza i chaos". W tym wieku lekceważy się autorytety, ale także całym sercem oddaje jakimś ideom: działaniu na rzecz pomocy dzieciom, zwierzętom, sprawie ratowania przyrody itp. Dzieci, które nie są w pełni szanowane przez otoczenie (brak zrozumienia dla ich zainteresowań) nie będą empatyczne. W tym wieku dla rozwoju empatii kolosalne znaczenie ma doświadczanie tej empatii na sobie.

Jak uczyć dzieci empatii? Poniżej kilka zabaw, które mogą pomóc lub naprowadzić na jakiś pomysł.

Mów, co czujesz
To zasada, którą należy stosować codziennie, mimochodem. Nazywajmy swoje uczucia, emocje: jestem szczęśliwy, bo... cieszę się, gdy... jestem wściekły, bo... jest mi smutno, gdy... I nie chodzi tu tylko o sprawy związane z dzieckiem ; nie wstydźmy się powiedzieć:jestem rozżalony, bo ktoś mi w pracy sprawił przykrość;. Prośmy dziecko, żeby samo nazywało swoje uczucia i pokażmy mu, że je rozumiemy i współodczuwamy razem z nim (np. tak mi przykro, że się uderzyłeś, pewnie cię boli?).

Maski
Jeśli widzimy, że dziecko czuje do kogoś lub czegoś niechęć, dokucza mu (może to być nielubiany kolega, zwierzę itp.) wtedy sięgnijmy po maskę. Można wykonać ją z papieru (usta powinny być odsłonięte), a nawet przygotować całą sylwetkę. Następnie zaproponujmy dziecku, żeby spróbowało sobie wyobrazić, że to ono jest tą osobą/zwierzęciem. Niech spróbuje opowiedzieć co czuje w sytuacji gdy... i to opisujemy różne sytuacje (zaobserwowane lub wymyślone). Warto też nakłonić dziecko do próby wymyślenia, jak w tej sytuacji powinno się zachować. Później należy zamienić się miejscami. Opis sytuacji wymyślonej przez dziecko może być ważną wskazówką.

Jeśli Wasze dziecko jest wyjątkowo zgodną i lubiącą świat osobą, można stworzyć maskę zwierzęcia gatunku, któremu grozi wyginięcie.

Książki
Czytanie głośne książek to fantastyczna okazja do wczuwania się w sytuację innych. Dlatego czytając dziecku książkę pytajmy: jak myślisz, co poczuł bohater? Co powiedziałbyś, gdybyś był na jego miejscu? Jak ty byś sobie poradził?

Razem
Zaangażujcie się całą rodziną w jakąś akcję pomocy innym. Możecie wspierać jedną z wielu akcji charytatywnych (kwestując na ten cel), przygotować paczkę dla dzieci z domu dziecka, wspierać kogoś z najbliższego otoczenia, zaproponować starszej osobie wyprowadzanie psa itp. Niech to będą w miarę regularne działania, a nie jednorazowe uspokojenie sumienia.

Jestem tobą
Zabawa polega na umówieniu się, że zamieniamy się rolami. Dorośli staja się dziećmi, dzieci dorosłymi. Można też namówić do zamiany między sobą rodzeństwo. Zabawa może trwać godzinę lub cały dzień. Można też wyobrazić sobie, jak to jest, gdy jest się niepełnosprawnym, "obcym", odmiennym.

Czapka empatka
Może być to zwykła czapka, może też być wykonana z papieru czy specjalnie ozdobiona (jej przygotowywanie to dobra okazja do rozmów czym jest empatia). Kiedy widzimy, że dziecko jest pełne emocji, załóżmy czapkę i opowiedzmy, co naszym zdaniem czuje w tym momencie. Nakłaniajmy je do zakładanie tej czapki, kiedy my jesteśmy pełni emocji (nie tylko negatywnych!).

Część pomysłów zaczerpnęłam z książki “Co dzień mądrzejsze - 365 gier i zabaw kształtujących charakter, wrażliwość i inteligencję emocjonalną dziecka” D. Chapman Weston i M. S. West.

Joanna Górnisiewicz

Wychowanie dziecka - przeczytaj pozostałe nasze artykuły.

Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym - kliknij tutaj.