Wspieranie rozwoju dzieci ponadprzeciętnie uzdolnionych

Dzieci ponadprzeciętnie uzdolnione posiadają predyspozycje twórcze, wysokie zdolności o charakterze ogólnym (takie jak inteligencja, wyobraźnia, zapamiętywanie, spostrzegawczość), uzdolnienia kierunkowe (np. muzyczne, techniczne, plastyczne, matematyczne, twórcze, przyrodnicze, językowe, literackie i sportowe) i cechują się dużym zaangażowaniem zadaniowym. Dzieci te przejawiają duży potencjał do osiągania sukcesów w przyszłości.

Identyfikacja dzieci ponadprzeciętnie uzdolnionych nie jest łatwa i nierzadko sprawia dużo trudności nauczycielom i rodzicom. Poprawna identyfikacja pozwala na odróżnienie dzieci wybitnie zdolnych od dzieci pilnych, systematycznych i zdyscyplinowanych o przeciętnych zdolnościach oraz od dzieci, które uczęszczają na coraz więcej zajęć dodatkowych, niezależnie od ich predyspozycji, ponieważ ich rodzice chcą zapewnić im wiele bodźców umożliwiających rozwój poznawczy i osobisty. Błędne rozpoznanie może przyczynić się do stawiania dziecku zbyt trudnych zadań i zbyt wysokich oczekiwań, co może wywołać liczne problemy emocjonalne i frustracje.

Poprawna diagnoza wyjaśnia, dlaczego dziecko przejawia trudności w nauce i zachowaniu oraz daje wskazówki do pracy z nim. Czym charakteryzuje się dziecko ponadprzeciętnie uzdolnione?

Cechy dziecka zdolnego:

• Jest ciekawe otaczającego świata i dociekliwe, zadaje mnóstwo pytań,
• Ma wysoki iloraz inteligencji,
• Szybko zapamiętuje nowe informacje,
• Jest bystre podczas obserwacji otoczenia,
• Ma wiele zainteresowań i szerokie wiadomości pozaszkolne, nierzadko też ukierunkowane pasje i uzdolnienia,
• Wykonywanie zagadek i zadań umysłowych sprawia mu przyjemność, potrafi znajdować nowe rozwiązania starych problemów,
• Potrafi przez dłuższy czas skupiać uwagę na tym, czym się interesuje, jest zdolne do samodzielnej, wytężonej pracy,
• Często ma ciekawe i oryginalne pomysły oraz bujną, bogatą wyobraźnię, potrafi oderwać się od znanych i utartych schematów myślowych,
• Ma bogate słownictwo i dużą wiedzę ogólną,
• Cechuje go wysoki poziom rozumienia treści i dostrzegania różnorodnych zależności między poszczególnymi elementami oraz zdolność wytwarzania skojarzeń,
• Wysoki poziom rozumienia logicznego, analitycznego i abstrakcyjnego, zdolności analizy i syntezy poszczególnych elementów,
• Jest otwarte na nowości, nie boi się doświadczać nowych rzeczy,
• Ma potrzebę ekspresji swoich emocji, myśli i wrażeń w różnorodnych formach np. w tańcu, muzyce, plastyce, słowie czy na piśmie,
• Woli pracować sam niż w grupie, nie ma cierpliwości do wolniej myślących i kojarzących rówieśników,
• Posiada zdolności przywódcze,
• Nudzi się podczas wykonywania rutynowych i powtarzalnych czynności,
• Przejawia niezależną postawę i często broni własnych pomysłów i poglądów,
•  Ma poczucie humoru i umie żartować.

Czy zatem dzieci wybitnie zdolne są w zupełności „bezproblemowe” i są najlepszymi uczniami w klasie? Większość osób tak myśli jednak najczęściej tak nie jest, dlatego nauczyciele nierzadko mylą się co do diagnozy i nie zauważają, że dane dziecko ma zdolności ponadprzeciętne. Zwykle nadają im etykietkę uczniów sprawiających trudności wychowawcze i nie identyfikują ich jako zdolnych.

Mity na temat uczniów posiadających ponadprzeciętne zdolności

• Dzieci zdolne uczą się dobrze i są najlepszymi uczniami w klasie,
• Dzieci zdolne są grzeczne i mają wzorowe zachowanie,
• Dzieci zdolne nie sprawiają problemów wychowawczych w szkole ani w domu,
• Dzieci zdolne osiągają wybitne sukcesy w wybranej przez siebie dziedzinie.

Przedstawione powyżej stwierdzenia mogą być prawdą w przypadku konkretnego dziecka, często jednak nie są prawdziwe. Zatem z jakimi trudnościami najczęściej borykają się dzieci ponadprzeciętnie uzdolnione?

Obszary najczęstszych trudności dzieci ponadprzeciętnie zdolnych

• Brak nawyku systematycznej pracy. Dzieci zdolne osiągają sukcesy szkolne nie wkładając energii i wysiłku w naukę do pewnego momentu. Później brak systematycznej pracy powoduje obniżenie ocen. Tylko 30% dzieci zdolnych ma bardzo dobre wyniki w nauce.
• Nieharmonijny rozwój, dysharmonia rozwojowa wynika z tego, że rozwój intelektualny jest o wiele szybszy niż rozwój emocjonalny,
• Duża ciekawość otaczającego świata, zapotrzebowanie na stymulację i nadmierna aktywność. Dzieci ponadprzeciętnie uzdolnione często celowo dostarczają sobie nowych bodźców intelektualnych, emocjonalnych i fizycznych, aby ich życie było ciekawsze, zadają też innym nieoczekiwane pytania, nierzadko wprawiają nauczycieli w zakłopotanie i zaburzają tok lekcji zagłębiając się w nurtujące ich zagadnienia, potrzebują dużo uwagi i wsparcia ze strony innych, często klasyfikowani są przez nauczycieli jako uczniowie „trudni”,
• Dysleksja,
• Wiele lekcji wydaje im się nudne w związku z tym ich koncentracja uwagi spada,
• Trudności w sferze emocjonalno-społecznej, chwiejność emocjonalna, przejawiają zachowania agresywne lub lękowe,
• Nieśmiałość, poczucie zagubienia, brak umiejętności przekazywania posiadanej wiedzy, co często wiąże się z poczuciem bycia innym, posiadaniem innych zainteresowań niż rówieśnicy i trudnością w nawiązywaniu przyjaźni, ponieważ koledzy i koleżanki nie podzielają ich zainteresowań,
• Trudności w adaptacji do grupy rówieśniczej i słabsze umiejętności współpracy, dzieci zdolne często chcą imponować rówieśnikom i przejawiają postawę rywalizacyjną,
• Często są niewłaściwie rozumiane i odbierane przez innych,
• Nadpobudliwość psychoruchowa,
• Czasami są zarozumiali, egocentryczni i skoncentrowani na sobie, zdarza się, że okazują lekceważenie innym - nauczycielom i rodzicom,
• Odbierane są przez rówieśników jako zarozumiałe, egoistyczne i niesłusznie faworyzowane przez nauczycieli.

Wynika z tego, że dzieci wybitnie zdolne borykają się z różnymi problemami i wymagają indywidualnego podejścia oraz wsparcia ze strony nauczycieli i rodziców. Jak im zatem pomóc?

Jak wspierać rozwój dzieci ponadprzeciętnie uzdolnionych?

• Rozwijać umiejętności twórczego myślenia i zachęcać dziecko do twórczej pracy. Zgodnie z wynikami badań twórcze myślenie w dużym stopniu odpowiada za osiąganie sukcesów życiowych,
• Dostrzegać oryginalne pomysły dziecka i włożoną pracę oraz wysiłek,
• Stwarzać dziecku możliwość przebywania wśród rówieśników, nawiązywania i podtrzymywania kontaktów z innymi, aby mogło doświadczać różnych trudności i nabywało umiejętności radzenia sobie z nimi, nie należy chronić swojej pociechy przed trudnymi sytuacjami społecznymi, a w momencie ich wystąpienia należy wspierać i pomagać w rozwiązywaniu konfliktów i nieporozumień oraz uczyć bycia z innymi ludźmi, korygować pojawiający się egoizm i agresję, uczyć radzenia sobie z niepowodzeniami i porażką,
• Podejmować działania zmierzające do zharmonizowania rozwoju społeczno-emocjonalnego dziecka z rozwojem intelektualno-poznawczym, aby rozwój w zakresie wszystkich sfer plasował się na podobnym poziomie,
• Kształtować nawyk systematycznej nauki już od początku szkolnej edukacji, rozwijać pozaszkolne zainteresowania dziecka (np. szachy, zajęcia plastyczne, gra na instrumentach, sport itp.) celem pokazania mu, że aby osiągnąć sukces należy regularnie ćwiczyć i tylko systematyczny wysiłek doprowadzi go do celu,
• Zaspokajać ciekawość poznawczą dziecka, pokazywać mu gdzie może poszukiwać informacji które go nurtują, zagłębiać się z dzieckiem w różnorodne zagadnienia, rozbudzać jego zainteresowania i towarzyszyć mu w procesie odkrywania otaczającego świata,
• Pozwalać dziecku na rozwijanie swoich zainteresowań, aby na drodze eksperymentowania mogło odnaleźć swoją pasję. Jeśli dziecko chce należy pozwolić mu uczęszczać kilka miesięcy np. na szachy, a gdy mu się znudzi warto być otwartym na zmiany i umożliwić mu uczestnictwo np. w zajęciach judo.
• Rozumieć dziecko, wyrażać akceptację, mieć świadomość źródeł pojawiających się trudności i wspierać dziecko w ich pokonywaniu,
• Zaspokajać emocjonalne potrzeby dziecka,
• Poświęcać dziecku czas na wspólne zabawy, na hobby i pasje pociechy oraz dużo rozmawiać z nim o jego zainteresowaniach.

Wspieranie dziecka ponadprzeciętnie uzdolnionego jest bardzo ważne. Bez odpowiedniego wsparcia dzieci zdolne zwykle nie wykorzystują w pełni swoich wrodzonych predyspozycji i umiejętności. Przejawiają często syndrom nieadekwatnych osiągnięć do swoich możliwości. Co więcej, pojawiające się deficyty w sferze emocjonalno-społecznej mogą się nasilać, rodzić liczne frustracje, lęki, poczucie inności i gorszości oraz doprowadzić do zahamowania ciekawości otaczającego świata. W konsekwencji dziecko zdolne może sobie z czymś nie poradzić i mieć niskie oceny w szkole.

Katarzyna Wasiak