Świadomość fonologiczna. Wyliczanki i rymowanki – pomoc w nauce czytania i pisania

Biorąc pod uwagę, iż czytanie i pisanie, to czynności intelektualne, oparte na rozumieniu i możliwości przekształcania informacji, w którym przetwarzanie fonologiczne stanowi niezbędny początek, warunkujący interpretowanie treści i znaczeń, można stwierdzić, że świadomość fonologiczna warunkuje opanowanie dwóch wyżej wymienionych technik. Właśnie dlatego większość badaczy podkreśla, jak istotna w opanowaniu czytania jest wiedza metajęzykowa, czyli świadomość językowa. Trzeba tu podkreślić, że człowiek nie słyszy pojedynczych dźwięków, składających się na mowę. Do naszych uszu docierają zbitki dźwiękowe długości około jednej sylaby, w wyniku czego otrzymujemy informację o kilku dźwiękach jednocześnie. Podział słów na głoski nie jest już tak oczywisty i wymaga dokonania abstrakcyjnej analizy, przeprowadzenie zaś syntezy głoskowej jest zadaniem jeszcze trudniejszym.

Ponad 80% dzieci z niepowodzeniami w początkowej nauce czytania i pisania wymaga kształtowania wspomnianej świadomości fonologicznej (uzmysłowienia sobie fonologicznej podzielności słów oraz świadomości elementów występujących wewnątrz sylaby). Muszą zrozumieć, że słowa pisane i mówione mogą być rozczłonkowane na mniejsze części dźwiękowe, a litery stanowią reprezentację dźwięków, składających się na brzmienie słowa. Świadomość fonologiczną można uznać za podstawową przyczynę większości uwarunkowanych genetycznie deficytów rozpoznawania słów, bowiem jak wykazały badania, w silny sposób jest ona dziedziczona - w 80% warunkują ją czynniki genetyczne.

Świadomość fonologiczna pozwala dziecku skoncentrować się na brzmieniu słów, abstrahując od ich znaczenia. Przejawia się w umiejętnościach takich jak analiza i synteza sylabowa oraz fonemowa, identyfikacja fonemów, poprawianie własnych lub cudzych błędów wymowy. Można ją również określić jako zdolność do refleksji nad strukturą dźwiękową słów oraz możliwość dokonywania rozmyślnych, intencjonalnych przekształceń tej struktury. Liczne doświadczenia pokazują, że dorosłe osoby, które nie miały okazji nauczyć się czytania i pisania, nie potrafiły posługiwać się fonemami jako odrębnymi jednostkami, nie umiały zarówno rozłożyć słowa na głoski, jak i złożyć słowa z głosek. Wśród dzieci można zaobserwować znaczne różnice w stopniu i szybkości rozwoju świadomości fonologicznej. Niektóre z nich bardzo wcześnie wykazują zdolność dokonywania analizy i syntezy głoskowej i dzięki temu szybko uczą się czytać oraz pisać. Dla innych, ów dźwiękowy aspekt języka jest czymś zagadkowymi i niezrozumiałym. Dodatkowa trudność to fakt, iż w momencie, w którym dokonujemy syntezy głoskowej, może łatwo dojść do zniekształceń wynikających z trudności związanych z zapamiętaniem wszystkich głosek.

Całe szczęście rozwój metafonologiczny może być w rozmaity sposób stymulowany. Rodzice i nauczyciele w pracy oraz zabawie z dziećmi w wieku przedszkolnym, sporo czasu powinni poświęcić ćwiczeniom, które sprzyjają koncentrowaniu uwagi przedszkolaków na formie dźwiękowej słów. Zabawy słowne, których celem jest wzbudzanie zainteresowań językiem oraz stworzenie warunków do zrozumienia zasad jego funkcjonowania, niewątpliwie pomagają w późniejszym opanowaniu trudnej sztuki jaką jest czytanie.

Bawiąc się z dziećmi, staramy się powtarzać ten sam element ćwiczenia wielokrotnie i na wiele różnych sposobów. Przykładem takich powtarzalnych, prostych, ale bardzo kształcących zabaw są wierszyki, piosenki i rymowanki, które w skuteczny sposób pomagają dziecku zwrócić uwagę na dźwiękową strukturę słowa.

Ten sam przykład możemy wykorzystać do ćwiczeń słuchowych, fonacyjnych, artykulacyjnych. Jeżeli wybieramy dźwięki lub kombinacje dźwięków, które dzieciom sprawiają trudności w mowie, ćwiczymy i stymulujemy rozwój mowy. W rymowance należy wyraźnie wyartykułować każde słowo. Dzięki rymowankom dzieci na ogół dobrze się bawią, a przy okazji uczą. Najbardziej przez nie lubiane to te, w których mocno podkreślony jest sam dźwięk i element rytmiczny, zupełnie niezależnie od treści. Ponadto rymowanki są krótkie i dają się łatwo zapamiętać. Często zawierają słowa i zwroty, które kilkakrotnie pojawiają się w tym samym wierszyku. To wszystko sprawia, że dziecko uczy się rymowanego tekstu na pamięć w sposób niewymuszony, poprzez zabawę i bez trudu powtarza go razem z rodzicem.

Większość rymowanek jest bardzo rytmiczna, dzięki czemu rozwijają inteligencję muzyczną i doskonale wykształcają w dziecku poczucie rytmu. Podczas czytania rymowanek należy silniej akcentować samogłoski, przez co podkreślamy rytm. Warto dołączyć tu element ruchowy, polegający na przykład na klaskaniu, tupaniu, podskakiwaniu, uderzaniu w uda czy kolana, wymachiwaniu na zmianę prawą i lewą ręką, wspinaniu się na palce, kiwaniu głową, zmianie natężenia głosu itp. Zdarza się, że czytając rymowanki jednocześnie poruszamy się w takt rytmu, w pewien określony, powtarzalny sposób. Ruch pozwala dzieciom skuteczniej uchwycić rytm, uczy panowania nad swym ciałem. Maluchy poznają pewne elementy gry teatralnej, ćwiczą prawidłową artykulację.

Kolejną formą usprawniania wymowy są wyliczanki. Dzieci uwielbiają zabawy w berka, kryjówki itp., w trakcie których z powodzeniem można wykorzystywać wyliczanie - do wyznaczania osób szukających, goniących. Wyliczanki pozwalają zachować akcent, melodię i rytm, czyli wszystkie elementy prozodyczne wypowiedzi, a przy tym eliminują lęk przed mówieniem. Zarówno wyliczanki jak i rymowanki doskonale nadają się do ćwiczeń i zabaw z dziećmi z zaburzeniami mowy, dziećmi z zaburzeniami percepcji słuchowej oraz niższą sprawnością językową, zalęknionymi, nie mówiącymi, a nawet głębiej upośledzonymi. Wiele rymowanek, popularnych wierszyków Brzechwy, Tuwima, Danuty Wawiłow czy innych twórców literatury dziecięcej poszerza wiedzę z różnych dziedzin, bowiem opowiada o mniej znanych zwierzątkach, zwyczajach ludzi zamieszkujących różne kraje, oswaja naszą pociechę z nazwami geograficznymi, zjawiskami pogodowymi czy chociażby z liczebnikami.

Pomoc w nauce czytania

Aby wspomóc dziecko w początkowej, skomplikowanej dla niego nauce czytania, zaczynamy od rymowania swobodnego krótkich, znanych dziecku słów, mieszczących się w zakresie jego słownictwa np. łata – sałata, słoń – koń, mrówka- żarówka, malina - lina itp. Następny etap, nieco trudniejszy, to rymowane wierszyki. Podczas czytania wiersza, rodzic prosi dzieci o uzupełnienie go wyrazem będącym rymem do ostatniego wyrazu w wersie poprzednim. Młodszym dzieciom możemy wyrecytować cały wiersz, a dopiero za kolejnym razem zachęcać do uzupełnienia go brakującymi słowami.

Rymowanki oraz wyliczanki pomogą również w zapamiętywaniu trudnych wzorów matematycznych, zasad pisowni ortograficznej i innych wiadomości z różnych przedmiotów. Mogą urozmaicić nużącą naukę i pozwolić na przyjemny, o wiele skuteczniejszy od tradycyjnego „wkuwania” sposób przyswajania wiedzy szkolnej.

Anna Czajkowska
pedagog, logopeda