Świąteczne symbole

Pięknie ubrana choinka, starannie zapakowane prezenty, na pięknie nakrytym stole, na pierwszą gwiazdę, cierpliwie czeka dwanaście postnych potraw.

Wigilijna wieczerza – tak silnie zakorzeniona w polskiej tradycji, budząca tak wiele silnych emocji, kojarzy nam się z niezwykłą, rodzinną atmosferą oraz z niepowtarzalną symboliką i bogactwem obyczajów.

Choć wiemy, że urządzając klasyczną Wigilię – z opłatkiem, kolędami czy siankiem pod obrusem, robimy ukłon w stronę tradycji, tak naprawdę rzadko zastanawiamy się, co znaczą i skąd pochodzą elementy, które składają się na niezwykłą oprawę tego najbardziej nastrojowego wieczoru w roku.

Choinka

Choinka to najbardziej rozpoznawany symbol świąt Bożego Narodzenia. Tradycja jej ubierania narodziła się w Alzacji, do Polski zwyczaj ten przebył z Niemiec na przełomie XVIII i XIX wieku. Strojenie choinki to nie bezduszna tradycja, ale świetna zabawa dla maluchów, a i dla nas, dorosłych, okazja do tego, by obudzić w sobie dziecko. Nie każdy z nas wie, że choinkowa kreacja to nie dzieło przypadku.

Okazuje się, że łańcuchy, bombki i światełka, orzechy, jabłka i pierniki, mają swój wymiar symboliczny:

wiszące na choinkowej gałązce anioły mają opiekować się domem
gwiazdka na czubku drzewka jest pamiątką Gwiazdy Betlejemskiej
jabłka, symbol zdrowia i urody, mają rajski posmak - są wspomnieniem Adama i Ewy

• papierowe łańcuchy to symbol wszelkiego zniewolenia (głównie przez grzech), ich zadaniem jest również wzmacnianie rodzinnych więzi
• orzechy zawinięte w sreberko mają zapewnić dobrobyt
• miodowe pierniki - dostatek
• dzwonki - dobre nowiny i radosne wydarzenia w rodzinie
• lampki i bombki  - chronić dom od demonów i ludzkiej nieżyczliwości (wskazują tez na Chrystusa, który przyszedł na świat jako „światło dla pogan”)

Wieczerza wigilijna

Wieczerze wigilijna, której początków doszukać można się w starożytnym Rzymie, jest obrzędem bardzo silnie zakorzenionym w polskiej tradycji. Na tę szczególną chwilę, która poprzedza święta Bożego Narodzenia i kończy okres adwentu, czekamy cały rok. Co jest charakterystyczne dla uroczystej kolacji to fakt zachowanie postu. Podaje się 12 postnych potraw – głównie są to ryby, kapusta, grzyby, potrawy mączne - kluski, pierogi, oraz inne potrawy regionalne (np. kutia).

Wieczerzę poprzedza ubieranie choinki, a rozpoczyna pojawienie się na niebie pierwszej gwiazdy, nawiązującej do Gwiazdy Betlejemskiej, która zwiastowała narodzenie Chrystusa. Kolację rozpoczyna łamanie się opłatkiem, połączone ze składaniem życzeń, a także modlitwa i czytanie fragmentu Ewangelii według św. Mateusza lub Łukasza o narodzinach Jezusa.

Pod białym obrusem kładzie się sianko, które symbolizuje betlejemską szopkę, ustawia się też jedno wolne nakrycie - dla gościa, dla bliskich, którzy odeszli, dla Chrystusa. Po skończonej wieczerzy śpiewa się kolędy i obdarowuje prezentami.

Opłatek

Opłatek to symbol pojednania i przebaczenia, znak przyjaźni i miłości, ma przypominać o powinności dzielenia się z bliźnimi tym wszystkim, co mamy. To cieniutki, biały, najczęściej ozdobnie wytłaczany płatek chlebowy, nie kwaszony i nie solony, czyli przaśny, wypiekany z białej mąki i wody bez dodatku drożdży.

Dzielimy się nim podczas Wigilii, składając sobie życzenia, wybaczając winy, zapominając o urazach. Zwyczaj łamania się opłatkiem w Polsce znany od XV wieku, zaś powszechnie celebrowany jest jako wigilijny obyczaj od wieku XVIII. Choć dziś jest najtrwalszą tradycją Bożego Narodzenia, na początku dzielenie się nim nie miało związku tylko z Wigilią - opłatek, czyli chleb ofiarny, łamany i spożywany był przez pierwszych chrześcijan, na znak duchowej komunii członków wspólnoty.

Dzielono się nim podczas spotkań, wspólnego czuwania i modlitw, odbywających się na pamiątkę Ostatniej Wieczerzy. W obrzędach tych używano albo prażma, czyli poświęconych, uprażonych w ogniu ziaren pszenicznych, albo formowanych ręcznie, spłaszczonych chlebów przaśnych, upieczonych na gorących kamieniach.

Z czasem chlebki, których nie wykorzystano w misteriach religijnych, zwane "eulogiami", rozdawano wieczorem w kościele, aby chrześcijanie dzielili się nimi i spożywali podczas Bożego Narodzenia – i od nich właśnie pochodzą „nasze” wigilijne opłatki.

Kolędy 

Kolędy utrzymane w religijnym tonie pieśni, nawiązujące do Bożego Narodzenia, wykonuje się od Pasterki do święta Chrztu Pańskiego, przypadającego w niedzielę po 6 stycznia, a tradycji polskiej nawet do Święta Ofiarowania Pańskiego, przypadającego na 2 lutego.

Zwyczaj kolędowania wywodzi się z czasów rzymskich, kiedy to na początku roku sąsiedzi i krewni odwiedzali się, obdarowując się prezentami i śpiewając pieśni na swoją cześć („calendae”, co oznacza pierwszy dzień miesiąca). Wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa, z czasem pieśni te nabrały religijnego charakteru i został powiązane z narodzinami Chrystusa, ostatecznie stając się kolędami. Według tradycji autorem pierwszej kolędy był św. Franciszek z Asyżu, zaś za najstarszą polską kolędę uznaje się „Zdrów bądź królu anielski” z 1424 r.

Prezenty gwiazdkowe

Prezenty gwiazdkowe,czyli zwyczaj obdarowywania się prezentami w wigilijny wieczór ma w Polsce długą tradycję. Jego początki związane są z pierwotnym kultem i życiorysem św. Mikołaja, biskupa diecezji Bari we Włoszech, któremu chwałę przyniosła niezwykła hojność i troska o biednych. Współczesnej formy wręczania świątecznych podarków doszukuje się w działaniu Marcina Lutra, który w 1535 roku domagał się, aby wierni swym dzieciom wręczali prezenty jako dar samego „Dzieciątka Jezus”.

Choć z czasem praktykę tą przejęły wszystkie kraje chrześcijańskie, do dziś odnaleźć w niej można ślad biskupa Mikołaja – głównie w postaci jowialnego, starszego pana, ubranego w biskupie szaty, z mitrą, pastorałem i wielkim worem prezentów.

Jemioła

to wiecznie zielona roślina, która pasożytuje na drzewach. Pełnia jej rozwoju przypada na okres zimowy, kiedy wszystko przykryte jest śniegiem i lodem - właśnie dlatego, zgodnie z ludową tradycją, uważana jest ona za roślinę niezwykłą i wyjątkową. Wieszanie jej w domach, najczęściej nad wigilijnym stołem, nad drzwiami lub kominkiem, to stary anglosaski obyczaj, który u nas, z roku na rok znajduje coraz więcej zwolenników.

Pod jemiołą zakochani całują się, a skłóceni - łatwiej się godzą. Wigilijny pęk jemioły należy trzymać przez cały rok, by nie zniknęła jej dobroczynna moc – jemioła symbolizuje bowiem nieśmiertelność duszy, przeżycie, płodność i narodziny.

Pasterka

Pasterka,czyli wspólne uczestnictwo we mszy świętej, odprawianej o północy z 24 na 25 grudnia, będącej pamiątką oczekiwania i modlitwy pasterzy idących do Betlejem, choć jest jedną z najważniejszych świątecznych tradycji, kultywowana jest obecnie głównie na wsiach i w małych miasteczkach. Pierwsze wzmianki o pasterce, tradycję których zapoczątkowali Franciszkanie, pojawiły się w V wieku, w rzymskich dokumentach prawa kościelnego.

Kolędnicy

Kolędnicy w tradycji polskiej to przebierańcy, którzy od Wigilii do Trzech Króli, chodzili po wsiach, od domu do domu, by składać życzenia wszelkiej pomyślności na Nowy Rok. Zwyczaj ten obecnie zachował się w niektórych rejonach kraju, głównie na terenie Karpat i Podkarpacia. Grupa kolędników składała się z co najmniej z trzech osób: turonia lub kozy (tur symbolizuje moc, a koza – siły demoniczne), muzykanta i oprowadzającego.

Grupy te różniły się między sobą zarówno składem, przebraniem, jak i repertuarem. Jednym towarzyszyły żywe zwierzęta, inni wędrowali z szopką czy Gwiazdą Betlejemską.

Charakterystycznymi postaciami w grupach kolędniczych byli też pasterze, Trzej Królowie, Dziad czy Cyganka. Przebierańców, przynoszących ze sobą życzenia urodzaju i pomyślności, zawsze chętnie witano i obdarowywano - pominięcie domu uważane było bowiem za zły znak. Życzenia składano wierszem albo kolędą, płatano figle, a całemu widowisku towarzyszyła ogólna wesołość.

Jasełka

Jasełka to zbudowany z drabinek żłób, w którym do dziś podaje się karmę koniom, bydłu, a w lasach – dzikiej zwierzynie. Jasełka, o których mowa, to przedstawienia teatralne, które ukazują przyjście na świat Chrystusa (jako, że po narodzeniu został on złożony właśnie w żłóbku z sianem).

Za twórcę tych bożonarodzeniowych spektakli uznaje się św. Franciszka z Asyżu. To dzięki niemu wystawiano je od drugiego dnia świąt do uroczystości Matki Bożej Gromnicznej, przypadającej na 2 lutego, najpierw w kościołach, potem w karczmach i większych izbach. Początkowo występujące w nich figury były nieruchome, z czasem, dzięki Franciszkanom i Bernardynom, wprowadzono w ich miejsce marionetki, niekiedy występowali w nich też ludzie. Z czasem, poprzez rozbudowanie wątków, straciły one swój pierwotny, wyłącznie religijny charakter.

Szopka bożonarodzeniowa

Szopka bożonarodzeniowa  to makieta lub konstrukcja rzeczywistej wielkości, która przedstawia wnętrze stajni betlejemskiej w noc, podczas której narodził się Jezus. Tłem wydarzeń może być również jaskinia lub grota, w każdej jednak szopce znajduje się: narodzony Jezus, Maryja i Józef, Trzej Królowie i pasterze.

Każda ma Gwiazda Betlejemską, występują w niej anioły i bydło. Istnieją także „żywe szopki", w których zamiast figur, znajdują się ludzie i żywe zwierzęta. Ojcem szopki bożonarodzeniowej jest św. Franciszek, który pierwszą szopkę w dziejach Kościoła urządził w 1223 roku, by przybliżyć ludziom tajemnicę Zbawienia.

mzb