Zachowania agresywne u dzieci

Naturalną cechą dzieci jest zależność oraz posiadanie potrzeb. W przeciwieństwie do dorosłych nie potrafią one zaspokajać swoich potrzeb dzięki własnym zasobom, z konieczności stają się więc zależne od innych. Zależność ta niestety staje się przyczyną ich bezbronności.

Do najbardziej podstawowych potrzeb psychicznych należy potrzeba bezpieczeństwa, a jej niezaspokojenie powoduje doraźne przeżycia lękowe oraz rozmaite nieprawidłowości i zaburzenia w funkcjonowaniu dziecka. Zdaniem wielu psychologów i psychiatrów u podstawy wszystkich nerwic leży lęk, a przyczyny nastawień lękowych należy szukać we wczesnym dzieciństwie.

Nawet kochający rodzice bywają nieświadomi skutków działania różnych czynników i sytuacji na psychikę dziecka, przez co mogą doprowadzić do deprywacji potrzeby bezpieczeństwa oraz do wytworzenia się reakcji i nastawień lękowych, które - przyswojone w pierwszych latach życia - są często bardzo trudne do wyeliminowania.

Zachowania agresywne a poczucie bezpieczeństwa u dziecka

Poczucie bezpieczeństwa dzieci opiera się całkowicie na trosce, zrozumieniu, bezwarunkowej akceptacji. Dziecko, którego potrzeba bezpieczeństwa jest zaspokojona, jest ufne, aktywne, samodzielne, otwarte na kontakty z innymi dziećmi i dorosłymi. Ważne podkreślenia jest również to, że niezaspokojenie wymienionej potrzeby hamuje dodatkowo aktywność dziecka, od której między innymi zależy rozwój jego kompetencji poznawczych i intelektualnych.

W sytuacji kiedy rodzice nie dają swojemu dziecku poczucia bezpieczeństwa, żyje ono w  ciągłym poczuciu zagrożenia i rodzi się w nim poczucie „bycia gorszym”. Często samo próbuje zaspokajać ową podstawową potrzebę psychiczną, posługując się kłamstwem, udawaniem, ukrywaniem oraz jawną lub tłumioną agresją oraz wrogością. Towarzyszy temu zazwyczaj niepokój, lęk, strach  oraz dominujące poczucie osamotnienia, co destruktywnie wpływa na jego psychikę.

Bezpośrednim skutkiem osamotnienia mogą być różnorodne negatywne zachowania i reakcje dziecka. W kontaktach z dorosłym zaczyna się ono przejawiać niepokojącą chwiejność emocjonalną, wzmożony upór, negatywizm, skłonność do buntu, wybuchowość, zawziętość. Pojawia się u niego złość, czyli jedna z podstawowych emocji.

Warto pamiętać, że sama złość nie jest czymś niewłaściwym, jednak agresywny sposób ekspresji owej emocji, jest nieakceptowany społecznie. Mimo to dziecko często posługuje się nim, bowiem jego doświadczenie mówi, iż ten rodzaj zachowania przynosi natychmiastowy skutek – dzięki agresji maluch zyskuje uwagę, a ona daje mu namiastkę poczucia bezpieczeństwa. Dziecko czuje się źle, kiedy nie skupia na sobie uwagi rodziców, kumuluje w sobie napięcie, które wyraża agresywnym zachowaniem.

Jednak nie zawsze zachowania agresywne są związane z przeżywaniem złości. Często jest to zachowanie wyuczone. Rodzice nie zdają sobie sprawy, że mogą być przyczyną agresywnych zachowań u swoich dzieci. Częsta krytyka ze strony rodzica, stosowanie – „w dobrej wierze” kar fizycznych i psychicznych, gniew w stosunkach między dorosłymi oddziałuje na poziom pobudzenia i agresję u dzieci.

Dziecko uczy się zachowań poprzez oglądanie filmów, obserwowanie agresywnych sportów. Ciągłe bombardowanie psychiki młodego człowieka scenami pełnymi okrucieństwa sprawia, że musi ono wytworzyć sobie mechanizmy obronne, na przykład poprzez stępienie wrażliwości na cierpienie innych. Obniżenie poziomu lęku związanego z oglądaniem przemocy obniża też lęk wobec jej użycia. Dziecko zaczyna naśladować brutalne zabawy przedstawiane w kreskówkach, nie mając świadomości ich skutków w rzeczywistym świecie, czasem wręcz tragicznych.

Na poziom agresji wpływ mogą mieć również gry komputerowe, które poprzez swą atrakcyjność uczą niekorzystnych mechanizmów zachowań. Mechanizmy te zastosowane w życiu realnym mają niszczący wpływ na relacje z rówieśnikami, rodzeństwem i na psychikę gracza, który realny świat spostrzega poprzez pryzmat gry i rządzących nią zasad.

Przyczyną agresji może być również… ciekawość. Dziecko w wieku przedszkolnym wciąż chce się czegoś dowiedzieć, czegoś doświadczyć. Bywa, że na drodze do realizacji swoich potrzeb napotyka przeszkody, np. w osobie rodzica, opiekuna, który przerywa pasjonującą zabawę lub nie pozwala oglądać programu w telewizji. Może to być również kolega lub koleżanka, zabierający ulubioną książkę. Przedszkolak nie ma jeszcze w pełni wykształconych umiejętności społecznych, toteż reaguje złością, odpycha kolegę, mamę, krzyczy.

Jak powinniśmy reagować, kiedy dziecko zachowuje się agresywnie?

Ważne jest, by dziecko miało choć jedną osobę w życiu, z którą od najwcześniejszych chwil swojego istnienia poczuje tożsamość uczuciową, która zapewni poczucie bezpieczeństwa i przynależności.

Częsty kontakt z rodzicami lub co najmniej z jednym rodzicem - emocjonalny i fizyczny - jest równie istotny, przy czym nieobecność drugiego nie może być dla dziecka niejasna. Dziecko musi czuć się akceptowane, wiedzieć, że jest ważne dla rodzica i kochane przez niego, bez względu na swoje zachowania, sukcesy, porażki.

Rodzice i opiekunowie powinni też zdecydowanie wyrażać niezgodę w przypadku niepożądanych zachowań, takich jak bójki, wyzwiska, kłamstwa, niszczenie rzeczy. Brak jasnych norm dotyczących zachowania, brak zarówno nagród jak i kar z wyraźnym uzasadnieniem ich stosowania oraz odczuwalnych konsekwencji za naruszanie zasad, wzmaga zachowania agresywne.

Pamiętajmy przy tym, że żywe i ruchliwe dzieci łatwiej wytwarzają i utrwalają agresywne wzory reakcji. Trzeba podkreślić, iż maluch, któremu zapewnia się spokój i uporządkowanie w codziennym życiu, rzadko zachowuje się agresywnie.

Chociaż to trudne, powinniśmy dążyć do tego, by w domu wprowadzić stałe pory posiłków, wspólnych zabaw, czytania i spania. Jako rodzice musimy zdawać sobie sprawę z tego, jak ważna jest dla naszego malucha owa przewidywalność.

Odpowiednie postępowanie rodzica jest też kluczowe w rozstrzyganiu sporów pomiędzy rodzeństwem. Bądźmy sprawiedliwi biorąc pod uwagę, że każde dziecko potrzebuje czegoś innego – jedno wymaga więcej uwagi, częstego przytulania, wspólnego czytania książek, drugie natomiast jest typem eksploratora i należy stwarzać mu możliwości do aktywnego spędzania czasu.

Starajmy się być z dzieckiem w trudnych dla niego momentach, takich jak choroba, konflikt koleżeński; uczestniczyć w ważnych dla niego wydarzeniach, wspólnie przeżywać je.

Wyjaśniajmy dziecku, na poziomie odpowiednim do wieku, niezrozumiałe dla niego zdarzenia i sytuacje rodzinne. Wspierającą obecnością pomagajmy mu wytrwać w trudnej sytuacji. Poważnie traktujmy uczucia dziecka, pozwalając na ujawnianie zarówno tych pozytywnych jak i negatywnych.

Anna Czajkowska
pedagog, logopeda