Jak dzieci kłamią na kolejnych etapach rozwoju

Przyłapałaś dziecko na kłamstwie. Zastanawiasz się, dlaczego tak się stało. Czy dziecko zrobiło to z premedytacją? Ponieważ proces kłamania rozwija się z wiekiem, mówienie nieprawdy nie zawsze jest intencjonalne. Zobacz jak dzieci kłamią na kolejnych etapach rozwoju.

Co to jest kłamstwo?

Kłamstwo, czyli mówienie nieprawdy na jakiś temat, z założenia jest świadomym działaniem, mającym wprowadzić drugą osobę w błąd.

Zazwyczaj kłamiemy, aby osiągnąć swoje cele – może być to uzyskanie czegoś np. uznania w grupie, nagrody, ale także uniknięcia kary np. wtedy, kiedy dziecko dostaje złą ocenę na sprawdzianie. Kłamstwo to nie tylko wypowiedzi, ale również przemilczenie, udawanie, pozorowanie innej sytuacji niż jest w rzeczywistości.

W ujęciu społecznym oceniamy kłamstwa jako wyrządzające komuś krzywdę, powodujące dyskomfort, ale także uważamy, że niektóre z nich mogą być usprawiedliwione. Szczególnie te, które w naszym rozumieniu mają chronić bliskich nam ludźmi przed prawdą, która mogłaby ich zranić.

Jakie są rodzaje kłamstwa

Możemy rozróżnić kilka rodzajów kłamstw.

Kłamstwo pozorne

pojawia się we wczesnym wieku dziecięcym, między 3. a 8. rokiem życia. Tego rodzaju kłamstwa charakteryzują się tym, że dzieci w swoje opowieści wplatają elementy zaczerpnięte z ich fantazji.

Często mają bujną wyobraźnię, bardzo trudno oddzielić im rzeczywistość od własnych, nierzeczywistych wytworów. Tego rodzaju kłamstwo nie ma na celu oszukania drugiej osoby, są za to cechą charakterystyczną okresu rozwojowego, w jakim są dzieci.  

Dzieci mają trudność z oddzieleniem tego, co widzą w bajkach, filmach czy tego, co sobie wyobrażają od tego, co jest realnymi wydarzeniami w ich życiu. Można to sobie wyobrazić, jakby funkcjonowały w dwóch światach – wiedzą, że rodzice, przedszkole, praca są rzeczywiste, realne. Ale świat bajek, superbohaterów, opowieści wydaje się im równie prawdopodobny.

Zmyślanie, dodawanie faktów czy przeinaczanie wydarzeń jest na porządku dziennym u przedszkolaków. Dopiero około 6. roku życia, dzieci wyraźnie oddzielają świat fantazji od świata realnego.

Kłamstwo rzeczywiste

ma na celu wprowadzenie drugiej osoby w błąd. Aby skłamać, dziecko musi zdawać sobie sprawę z tego, jaka jest rzeczywistość i wiedzieć, że druga osoba jej nie zna.

Musi mieć konkretny cel i potrafić to zrobić. Kłamać można z powodu chęci uzyskania konkretnych gratyfikacji (kłamstwo dążeniowe), w celu obrony własnej osoby, poczucia zagrożenia (kłamstwo obronne).

Dlaczego dziecko kłamie?

Dzieci kłamią najczęściej wtedy, kiedy widzą przyzwolenie na kłamstwa w domu. One są niezwykle bystrymi obserwatorami i jeśli mówimy, że kłamać nie wolno, a dziecko widzi, że okłamujemy męża/żonę, znajomych, dziadków, to zaczynają robić to samo. Nigdy nie wolno przeceniać siły modelowania. Inne powody to np. presja ze strony środowiska rówieśniczego czy domowego.

Dziecko, chcąc pokazać się z lepszej strony, uzyskać podziw lub akceptację – kłamie, aby uzyskać to, czego pragnie.

Nadmierne wymagania, duża opresyjność, nadmierna kontrola rodziców również skłania dzieci do kłamstwa, ponieważ one dają mu chwilę swobody, pomagają uniknąć kary. Kłamstwa stają się obroną, szczególnie praktykowaną przez nastolatki, które pragną większej niezależności.

Czasami kłamstwo może być wynikiem poczucia wstydu, niskiego poczucia własnej wartości, niższości wobec innych osób. Mówienie nieprawdy ma nas nobilitować w oczach innych ludzi, nie pokazywać naszych słabości. Dzieci często wykorzystują te kłamstwa w relacjach z rówieśnikami. Dzięki kłamstwom budują całkiem inny obraz własnej osoby wśród kolegów.

Kiedy pojawia się kłamstwo i jak wyglądają jego kolejne etapy?

Psycholodzy już dawno zastanawiali się nad tym, jak dzieci się rozwijają, a jednym z najciekawszych zagadnień jest rozwój moralny człowieka. Pierwsze stadium rozwoju dziecka opisuje Jean Piaget jako:

• anomie moralną (0-2 roku życia) – dzieci nie mają jeszcze wykształconej świadomości, ani moralności moralne.

• hetronomia moralna (2-9 r.ż) dzieli się na dwie fazy – dzieci przestrzegają narzuconych norm moralnych ze względu kary i nagrody.

• Faza 1 – egocentryzmu (między 2-5 rokiem życia) – dzieci nie rozumieją cudzych stanów psychicznych, zakładają, że każdy myśli i czuje tak, jak one. Około 4. roku życia dzieci zaczynają kłamać w celu osiągniecia celu lub uniknięcia kary. Zaczynają postrzegać stany psychiczne innych osób jako odmienne od swoich własnych.

• Faza 2 – konformizmu – działania ze względu na podziw innych, uznanie, akceptacji ze strony innych osób, pojawia się ocena czyjegoś zachowania na podstawie intencji tej osoby

Dla dzieci w wieku 5-7 lat kłamstwo jest czymś zakazanym, nieodpowiednim. Czymś, czego nie powinno się robić.

Dzieci do ok. 10. roku życia wiążą kłamstwo z pojęciem – nieprawdziwy, nierzeczywisty, niezgodny z realnym światem.

W starszym wieku szkolnym dzieci rozumieją, że kłamstwo jest intencjonalnym działaniem, które ma wprowadzić drugą osobę w błąd.

Jak dzieci kłamią i dlaczego to robią?

Powody są różne. Przedszkolaki kłamią, ponieważ inni tak robią i mają z tego korzyść, czyli naśladują. Podpatrywanie innych to najłatwiejsza metoda na nauczenie się wielu zachowań, również kłamstwa.

Kłamstwa celowe pojawiają się, kiedy dziecko chce osiągnąć konkretny cel lub uniknąć konsekwencji, takie działania spotyka się już u młodszych dzieci, a często apogeum przypada na wiek nastoletni.

Kiedy kłamstwo staje się nie tylko środkiem do celu, ale jest też mechanizmemobronnym przed nadmierną kontrolą, niskim poczuciem własnej wartości oraz próbą uzyskania pozycji w grupie. Przyczyną może być również próba zwrócenia na siebie uwagi i zainteresowania rodzica/opiekuna własną osobą.

Zanim ocenisz dziecko, skarcisz je i zganisz, zastanów się, dlaczego może kłamać, gdzie widzi takie zachowania. Porozmawiaj z nim nie tylko o tym, że kłamstwo jest złe, ale przede wszystkim pomóż znaleźć inny sposób na rozwiązywanie problemów.

Bibliografia:

Kołakowski L., O kłamstwie[w:] tegoż, Mini wykłady o maxi sprawach, Kraków 1997, s. 28–34.
Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka, pod red. B. Harwas--Napierały, J. Trempały, t. 2, Warszawa 2000.