Szczepienia ochronne: typy, rola, przeciwwskazania

Szczepienia ochronne to najbezpieczniejszy i najbardziej skuteczny sposób ochrony dzieci przed wieloma groźnymi chorobami zakaźnymi. Choć są one niezbędne i obowiązkowe, wokół tematu pojawia się wiele emocji i kontrowersji. Ich najczęstszą przyczyną jest niewiedza. Zobacz, co warto wiedzieć o szczepieniach ochronnych.

Szczepienia ochronne: działanie

Celem szczepienia jest wprowadzenie do organizmu antygenu (zabitych lub żywych osłabionych drobnoustrojów lub ich fragmentów), który wywołuje reakcję układu odpornościowego. Następstwem takiej reakcji i głównym celem szczepienia jest wytworzenie jak najtrwalszej pamięci odpornościowej.

Dzięki szczepionce, gdy organizm w przyszłości zetknie się z żywym agresywnym drobnoustrojem, będzie mógł zareagować przygotowaną obroną immunologiczną.To rozpoznanie podanego w szczepionce antygenu zawsze owocuje reakcją organizmu, większą lub mniejszą, czasem niezauważalną, czasem jednak powodującą wyraźne objawy.

Należy szczepić, by uniknąć chorób zakaźnych, które niosą ze sobą ryzyko ciężkiego przebiegu, groźnych powikłań, a nawet zgonu. Są one szczególnie niebezpieczne dla malutkich dzieci - noworodków i niemowląt.

Szczepionka - co to takiego?

Szczepionka to preparat biologiczny, ktróry imituje naturalną infekcję i prowadzi do rozwoju odporności analogicznej do tej, jaką orgaznizm nabywa podczas kontaktu z prawdziwym drobnoustrojem – bakterią lub wirusem. Należy podkreślić, że uzyskanie odporności nabytej w wyniku szczepienia jest bardziej bezpieczne niż w wyniku przebycia choroby. W skład szczepionki może wchodzić żywy, o osłabionej zjadliwości (atenuowany) lub zabity drobnoustrój, a także inne fragmenty jego struktury czy metabolity.

W skład preparatów szczepionkowych wchodzi antygen stymulujący odpowiedź immunologiczną,   adiuwanty (substancje modelujące odpowiedź immunologiczną lub opóźniające uwalnianie zastosowanego antygenu z miejsca jego podania - w niektórych szczepionkach), środki konserwujące oraz substancje pomocnicze i stabilizujące.

Większość szczepionek podawana jest w postaci zastrzyku, niektóre doustnie (przeciw poliomyelitis) lub wziewnie (na przykład przeciwko grypie można rozpylić szczepionkę do nosa).

Typy szczepionek - rodzaj antygenu

Szczepionki pod względem rodzaju zawieranego antygenu są dzielone:

• żywe (atenuowane, czyli odzjadliwione)

Szczepionki żywe zawierają szczepy żywych drobnoustrojów o znikomej zjadliwości, które posiadają zdolność do namnażania się w organizmie gospodarza bez wywoływania choroby (patogeny są pozbawione czynników zjadliwości przy jednoczesnym zachowaniu odpowiedniej immunogenności zapewniającej generację odpowiedzi immunologicznej).

Przykładami żywych atenuowanych szczepionek są BCG (gruźlica), przeciw ospie prawdziwej, polio (OPV), śwince, odrze i różyczce (MMR), ospie wietrznej, rotawirusom.

• zabite (inaktywowane)

Szczepionki inaktywowane – zawierają martwe drobnoustroje zniszczone pod wpływem czynników chemicznych czy fizycznych, które zachowują swoje właściwości do wywołania reakcji immunologicznej, przy braku zdolności chorobotwórczych. Nie niosą ryzyka wywołania pełnoobjawowej choroby, ale z uwagi na brak namnażania się patogenów słabiej wywołują odpowiedź komórkową (w porównaniu do szczepionek żywych). Oznacza to, że najczęściej wymagają większej ilości dawek w celu wywołania skutecznej odporności.

Przykładami szczepionek inaktywowanych są IPV, przeciw wściekliźnie, wirusowemu zapaleniu wątroby typu A (WZW A), krztuścowi, cholerze, durowi brzusznemu.

• zawierające oczyszczone antygeny, podjednostkowe – zawierają wybrane pojedyncze i oczyszczone antygeny drobnoustrojów, a nie całe drobnoustroje. Ponieważ odpowiedź przeciw wyselekcjonowanym antygenom zmniejsza skuteczność szczepienia, konieczne jest zastosowanie kilku dawek przypominających, a także dodanie do preparatu adiuwantu i nośników.

Przykładami są preparaty przeciw Haemophilus influenzae typu b, Streptococcus pneumoniae i Neisseria meningitidis.

a) szczepionki rekombinowane – zawierają antygen lub jego fragmenty, który jest wytwarzany na drodze inżynierii genetycznej. Przykładem szczepionki rekombinowanej jest preparat przeciw wirusowi zapalenia wątroby typu B (HBV).

b) anatoksyny (toksoidy) – toksyny pozbawione zjadliwości, lecz o zachowanych właściwościach antygenowych. Przykładami są anatoksyny przeciw błonicy i tężcowi (Di-Per-Te).

Szczepionki żywe wywołują silną odporność już po pojedynczej dawce. Natomiast szczepionki inaktywowane (zabite) wymagają podania kilku dawek.

Podział szczepionek ze względu na skład

Ze względu na liczbę antygenów różnych drobnoustrojów wyróżnia się szczepionki:

• monowalentne (jednorodne) - zawierają tylko jeden rodzaj antygenu jednego szczepu tego samego gatunku drobnoustroju. Przykładem jest szczepionka przeciwko odrze.

• szczepionki skojarzone (wieloważne, złożone) – zawierają antygeny co najmniej dwóch drobnoustrojów. Redukują liczbę wkłuć, chronią przed kilkoma chorobami jednocześnie.
  Przykładem szczepionek skojarzonych są DTP, DTwP, MMR czy szczepionka pentawalentna DTwP-HepB-Hib.

• szczepionki poliwalentne – zawierają antygeny kilku szczepów tego samego gatunku drobnoustroju. Przykładem jest szczepionka OPV.

Kojarzenie różnych antygenów wynika z tzw. efektu adiuwantowego, tzn. znacznie silniejszej odpowiedzi organizmu na antygeny podane łącznie, w porównaniu z odpowiedzią na te same antygeny wprowadzane osobno.

Kalendarz obowiązkowych szczepień ochronnych

Program Szczepień Ochronnych, nazywany Kalendarzem Szczepień, jest opracowywany każdego roku przez Główny Inspektorat Sanitarny. Zawiera wykaz obowiązkowych i zalecanych szczepień oraz zasady ich przeprowadzania.

Program szczepień ochronnych obowiązuje na dany rok. Ulega on zmianom co kilka lat, w zależności od potrzeb epidemiologicznych kraju. Uwzględniane są w nim wszystkie stosowane dawki poszczególnych szczepionek, potrzebne do wytworzenia i utrzymania odporności, a składające się na cykl szczepień.

W cyklach tych, jeśli używane są szczepionki zabite lub anatoksyny, najpierw podaje się dawkę szczepienia pierwotnego oraz dwie lub trzy dawki stosowane w odstępach 4-6 tygodniowych. Po upływie kilku lub kilkunastu miesięcy następną dawkę, zwaną dawką wspomagającą lub uzupełniającą, zamyka cykl szczepienia podstawowego. Następnie co kilka lat stosuje się pojedyncze dawki przypominające, celem podtrzymania odporności poszczepiennej.

W przypadku stosowania szczepionek żywych, szczepienie podstawowe stanowi jednorazowe podanie preparatu. Każde następne szczepienie jest szczepieniem przypominającym. Do wyjątków należy szczepienia ochronne przeciwko poliomyelitis (żywe, atenuowane wirusy) - za szczepienie podstawowe uważa się tutaj podanie trzech dawek w odstępach sześcio tygodniowych, a po upływie około roku czwartej dawki wspomagająca (uzupełniającej). Między poszczególnymi dawkami szczepienia pierwotnego nie powinno się wprowadzać jakiejkolwiek innej szczepionki.

Odstępy między szczepieniami ochronnymi zależą od rodzaju preparatów i kolejności ich stosowania Odstępów tych nie należy skracać, gdyż wpływa to niekorzystnie na skuteczność szczepienia. Jeśli zachodzi potrzeba zmiany terminu szczepienia lepiej jest przerwę wydłużyć niż skrócić. Dziecko winno jednak być szczepione jak najszybciej po ustaniu przeciwwskazań.

W Polsce szczepień obowiązkowych dokonuje się do ukończenia 19. roku życia i u osób szczególnie narażonych oraz w okolicznościach uwarunkowanych sytuacją epidemiologiczną.

Po szczepieniu mogą pojawić się niepożądane odczyny poszczepienne (NOP). Zwykle jest to gorączka, miejscowe odczyny skórne, rozdrażnienie. Nie zauważono róznicy pomiędzy ilością występujących NOP-ów w przypadku szczepionki skojarzonej, a szczepionek pojedynczych.

Szczepienia ochronne obowiązkowe i zalecane - płatne i niepłatne

Szczepienia obowiązkowe są bezpłatne, finansowane z budżetu Ministerstwa Zdrowia. Należą do nich szczepienia przeciw: gruźlicy, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B (wzw B), błonicy, tężcowi i krztuścowi, ostremu nagminnemu porażeniu dziecięcemu (poliomyelitis), inwazyjnemu zakażeniu Haemophilus influenzae typu B (Hib), odrze, śwince, różyczce, pneumokokom, ospie wietrznej (w grupach ryzyka).

Do szczepień zalecanych, za które muszą zapłacić rodzice należą szczepionki przeciw: wirusowemu zapaleniu wątroby typu A (wzw A), wzw B (osoby narażone na zakażenie), ospie wietrznej, grypie, rotawirusom, pneumokokom (dla urodzonych przed 1 stycznia 2017), meningokokom, ludzkiemu wirusowi brodawczaka (HPV), kleszczowemu zapaleniu mózgu, cholerze, durowi brzusznemu, wściekliźnie, żółtej gorączce.

Rodzice mogą zdecydować się na zastąpienie bezpłatnych szczepionek obowiązkowych szczepionkami wysoko skojarzonymi, które zapewniają mniej wkłuć i stresu.

Przeciwwskazania do szczepień ochronnych

Przeciwwskazaniami do wykonania szczepienia ochronnych jest:

• alergia na którykolwiek ze składników (dotyczy wszystkich szczepionek),
• wstrząs anafilaktyczny po poprzednich szczepieniach,
• zaburzenia odporności, według WHO w przypadku szczepionek: BCG, DTwP, OPV i na odrę,
• ostre choroby z gorączką lub bez,
• okres inkubacji choroby zakaźnej,
• ciąża, według zaleceń WHO w przypadku szczepionek: OPV, na odrę i żółtą febrę (według ACIP także na półpaśca).

Wokół szczepień narosło wiele mitów, pojawiły się liczne teorie spiskowe, a ruchy antyszczepinkowe rosną w siłę. To dlatego niespełnienie obowiązku poddania się szczepieniom obowiązkowym podlega egzekucji administracyjnej. W razie uchylania się od obowiązku sąd wymierza grzywnę lub karę nagany. Okazuje się bowiem, że uświadamianie ludzi bez rozwiązań prawnych wspierających szczepienia nie jest wystarczające. A szkoda, ponieważ szczepienia są naprawdę ważne i konieczne - dla dobra nas wszystkich.

Szczepienia są konieczne, ponieważ pomagają zmniejszyć zapadalność i śmiertelność związaną z zakażeniami.

Konsultacja dr Maciej Zakrzewski, pediatra, Szpital Bielański w Warszawie